ანი მალიძე
ვლადიმირ კომაროვის თბილისის ფიზიკა-მათემატიკის 199-ე საჯარო სკოლის ქართული ენისა და ლიტერატურის მასწავლებელი
თანამედროვე ქართულ ენაში მიმდინარე პროცესებზე ზედაპირული დაკვირვებაც კი ნათელყოფს, რომ ენაში მნიშვნელოვანი ძვრები ხდება, თითქმის ყველა დონეზე, რაც ჩვენს დროში, უპირატესად, ინგლისურ ენას და მის ყოვლისმომცველ გავლენას უკავშირდება.
შეიძლება ითქვას, რომ თანამედროვე ქართული ენის ისტორიაში დაიწყო ახალი ეტაპი, რაც ინგლისურ ენასთან მისმა მჭიდრო კონტაქტმა მოიტანა. ეს კონტაქტი კი მართლაც ყოვლისმომცველია: ინტერნეტი და თანამედროვე საინფორმაციო და საკომუნიკაციო ტექნოლოგიები; საერთაშორისო ურთიერთობები, პირდაპირი დიპლომატიური კავშირები უცხოეთთან, რაც დამოუკიდებლობის წლებს უკავშირდება; საბაზრო ეკონომიკა, ახალი სამეწარმეო და სამართლებრივი ურთიერთობები; რევოლუციური წინსვლა მეცნიერებისა და ტექნიკის თითქმის ყველა დარგში, ბიოლოგიითა და მედიცინით დაწყებული და სოფლის მეურნეობით დამთავრებული და სხვა. ყველა ეს სიახლე ახალ ტერმინოლოგიასთან, ახალი ცნებების აღმოცენებასთანაა დაკავშირებული, რაც ბუნებრივად მოაწყდა ქართულ ენას სწორედ ინგლისური ენის მეშვეობით. ქართულ ენაში, ყოველდღიურად, ახალი სიტყვა მკვიდრდება. თუ ადამიანები, რამდენიმე წლის წინ, განსხვავებული ტერმინოლოგიით საუბრობდნენ, დღეს ლექსიკურმა მარაგმა მნიშვნელოვანი ცვლილებები განიცადა. ამას ხელს ისიც უწყობს, რომ მსგავსი სიტყვები ხშირად გვხვდება როგორც მხატვრულ, სამეცნიერო და პოლიტიკურ ლიტერატურაში, ასევე ფართო პოპულარიზაცია ეწევა მათ მედია საშუალებების მიერ. ხშირია შემთხვევა, როცა ამა თუ იმ სიტყვის მნიშვნელობა ადამიანებს ზუსტად არ ესმით, მაგრამ მათ აქტიურ გამოყენებას საუბრისას, განსაკუთრებით მოზარდები, დაუყოვნებლივ იწყებენ. ხედავენ, მათ გარშემო ადამიანები ამ ტერმინებით საუბრობენ, შესაბამისად ისინიც „იძულებული არიან“ სხვას მიბაძონ. როგორც წესი, ყოველი ლექსიკური „სიახლე“ ენაში ლექსიკონშია დაფიქსირებული. თუმცა, ახალი სიტყვების რაოდენობა XXI საუკუნეში ისეთი სისწრაფით იზრდება, ლექსიკონები მათ ასახვას ვეღარც ასწრებს. დროთა განმავლობაში, ეს სიტყვები თავისთავად მკვიდრდება ენაში და აქტიურ ლექსიკონს უერთდება.
ენა ცოცხალი ორგანიზმია, მასში ბუნებრივი პროცესები მიმდინარეობს და ამას ვერანაირი დადგენილებები, სალიტერატურო ნორმებიც კი კონკრეტულად ვერაფერს უცვლის, ანუ ენას განვითარების თავისი ტენდენცია აქვს, რომელიც ობიექტური გარემოდან, ობიექტური რეალობიდან მომდინარეობს და, ამის მიხედვით, ენა იღებს, ავითარებს, აფართოებს ან ავიწროებს კონკრეტული სიტყვების სემანტიკურ ველს. ამგვარად, ბარბარიზმების, ნეოლოგიზმებისა და ჟარგონების ხშირი ხმარება ქართული ენისათვის უცხო აღარაა. რისგან მომდინარეობს და რა არის ენაში ბევრი ახალი სიტყვის დამკვიდრების ტენდენციის მიზეზი? ენაში ყველანაირ ტენდენციას გარემო ობიექტური პირობები იწვევს, მიმდინარე სიტუაცია, დრო, ახალი ტექნოლოგიები და ა.შ. ამას ყოველთვის მოჰყვება, შესაბამისად, ახალი ლექსიკა. ცხადია, ენა ყოველთვის არ არის მზად, თავისი ერთეულები დაახვედროს უცხო სიტყვას, მაგრამ მაშინაც კი, როცა ენას შეიძლება თავისი ერთეული ჰქონდეს, ხშირად, მაინც შემოდის და მკვიდრდება უცხო სიტყვა იმიტომ, რომ იმ კონკრეტულ კონტექსტში ის ახალი სიტყვა უფრო მისაღები ხდება მომხმარებლისთვის. ეს ენის განვითარების უწყვეტი პროცესია და ეს პროცესი ყოველთვის იყო, არის და იქნება. გვსურს წარმოვაჩინოთ, რა პრობლემის წინაშე დგას დღეს ქართული ლექსიკა, რა არის ამის გამომწვევი მიზეზები და რა შეიძლება გავაკეთოთ ამ კუთხით.
როგორც თანამედროვე ქართული ენის ანალიზი გვიჩვენებს, ქართულ ენაში მრავლადაა სპარსული, თურქული, არაბული, რუსული თუ სხვა ენებიდან ნასესხები სიტყვები. ნიშნავს თუ არა ეს იმას, რომ ინგლისური ძირის სიტყვებსაც ფართოდ უნდა გავუღოთ ქართული ენის ლექსიკის კარი და თამამად დავუშვათ ენაში? აქ საჭიროა გავაანალიზოთ განსხვავება ნასესხობას, უცხო სიტყვასა და ბარბარიზმს შორის. ენის ისტორია განუყოფელია ერის ისტორიისგან და ენის ლექსიკა ჟამთააღმწერლის სიზუსტით ასახავს ერის ისტორიულ პერიპეტიებს. ქართულში ბევრი ნასესხები სიტყვაა არაბულიდან, სპარსულიდან, თურქულიდან; რაც შეეხება რუსული ენის გავლენას, ამ გავლენის მასშტაბები ბოლომდე შესწავლილი და გაანალიზებული არ არის. ამ გავლენის შედეგებს დღესაც ვიმკით იმ აურაცხელი რუსულენოვანი ბარბარიზმებით, რისგანაც ენა ჯერ კიდევ ვერ დაიწმინდა. როდესაც რუსული ენის გავლენაზე ვსაუბრობთ, ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ რუსული ენიდან ქართულში ბევრი ინდოევროპული ძირის სიტყვა შემოვიდა, რადგან რუსული ენა, ერთი მხრივ, ინდოევროპული ენაა (ისევე როგორც ინგლისური, გერმანული, ფრანგული და ბევრი სხვა) და მასში არის ინდოევროპული წარმოშობის სიტყვები, მეორე მხრივ, რუსულ ენაში, ფრანგული ენის გავლენით, ბევრი ფრანგული სიტყვა შევიდა, რომელთა დიდი ნაწილი ლათინური ძირისაა. ამდენად, რუსული ენის გავლენის შედეგად, ნაწილობრივ მოხდა ქართული ენის „გაევროპელება“ და ეს კარგად ჩანს თუნდაც ისეთი სინონიმური რიგების შედარებით, როგორიცაა:
პრიორიტეტული – უპირატესი
რეზულტატი – შედეგი
ექსპერიმენტი – ცდა
კომფორტი – სიმყუდროვე
კომპენსაცია – ანაზღაურება
ტალანტი – ნიჭი
ტრანსფორმაცია – გარდაქმნა
და მრავალი სხვა.
ბარბარიზმი არის ენაში, საჭიროების გარეშე, შემოტანილი უცხო ენის სიტყვა, რომელსაც მშობლიურ ენაში აქვს შესატყვისი (ხშირად რამდენიმეც) და რომლის ასიმილაცია ენაში არ ხდება.
სჭირდება თუ არა ქართულ ენას ის ინგლისურენოვანი ბარბარიზმები, რომელთაც შემოაბიჯეს ენაში რამდენიმე წლის წინ, მაგრამ დღეს უკვე ზვავად იქცნენ და თავის გზაზე წალეკვით ემუქრებიან ასობით ქართულ სიტყვას:
დააფდეითება to update – განახლება
დაბუსტვა to boost – რეკლამის გაკეთება, პოპულარობის გაზრდა
დაკლიკვა to click – დაწკაპუნება
დალაიქება to like – მოწონება
დათაგვა to tag – მონიშვნა
დაფორვარდება to forward – გადაგზავნა
დაქენსელება to cancel – გაუქმება
დისემინაცია dissemination – გავრცელება
დედლაინი deadline – უკანასკნელი/ბოლო ვადა
დეიოფი day off – ერთდღიანი შვებულება
დესტინაცია destination – დანიშნულების ადგილი
დრაივი drive – მუხტი
დუთიფრი duty free – უბაჟო
ევალუაცია evaluation – შეფასება
ევიდენსი evidence – მონაცემები, ფაქტები
ემერჯენსი emergenc – სასწრაფო დახმარება, სასწრაფო დახმარების მანქანა
ექშენ ფლენი action plan – სამოქმედო გეგმა
ყველა ინგლისური ძირის სიტყვას აქვს ბუნებრივი ქართული შესატყვისი, რიგ შემთხვევაში, რამდენიმე შესატყვისიც. ამდენად, არ არსებობს მათი ქართულ ენაში შემოტანის რაიმენაირი საჭიროება. მეორე მხრივ, ამ ტიპის ბარბარიზმების ენაში მომრავლება ქმნის მთელ რიგ პრობლემებს.
ბარბარიზმების დიდი რაოდენობით ენაში შემოსვლა აფერხებს ურთიერთგაგებას. მაგალითად, მიუხედავად იმისა, რომ საზოგადოებრივ მაუწყებელთან მიმართებით ხშირად ისმის ბარბარიზმი — ბორდი, რიგითი მოქალაქეების უმრავლესობამ არ იცის, რას ნიშნავს ბორდი. ინგლისური board ქართულად ბევრ რამეს შეიძლება ნიშნავდეს: სამეთვალყურეო საბჭო (supervisory board), დირექტორთა საბჭო (board of directors), მრჩეველთა საბჭო (board of advisers). ბორდის ნაცვლად სამეთვალყურეო საბჭოს გამოყენება (საზოგადოებრივ მაუწყებელთან მიმართებით) ბევრად გასაგებს გახდის მასობრივი ინფორმაციის საშუალებების მიერ გადაცემულ ინფორმაციას მოსახლეობისათვის. დამაბნეველია ბარბარიზმები: დაბუსტვა (to boost), სიქლივი (sick leave), რითრითი (retreat), ქეისის პატერნი (case pattern), ბულით ფოინთები (bullet points) და სხვა. ორი ან რამდენიმე ბარბარიზმის თავმოყრა წინადადებაში კიდევ უფრო ართულებს აზრის გაგებას. ამდენად, ბარბარიზმების მიერ გამოწვეული ერთ-ერთი პრობლემაა გართულებული ურთიერთგაგება და თუ ეს პროცესი არ შეჩერდა, საქართველოში სერიოზული საფრთხე ექმნება ქართული ენის საკომუნიკაციო ფუნქციას.
ინგლისურ ენაში ხშირად გვხვდება სიტყვები, რომლებსაც ძალიან ფართო მნიშვნელობა აქვთ ან დიდი პოლისემიურობით ხასიათდებიან. ქართულად მათი თარგმნისას სხვადასხვა ქართული ეკვივალენტის გამოყენებაა საჭირო. როდესაც ამ ტიპის ინგლისური სიტყვა ხდება ბარბარიზმის წყარო ქართულ ენაში, ის სერიოზულ თავსატეხად იქცევა ხოლმე. მაგალითისათვის, საკმარისია გავაანალიზოთ ისეთი სიტყვა, რომელიც გამალებით მკვიდრდება ქართულში — ფასილიტატორი. სხვადასხვა კონტექსტების ანალიზი, რომლებშიც მოცემული სიტყვა გვხვდება, აჩვენებს, რომ ფასილიტატორის ინტერპრეტაციასთან დაკავშირებით დიდი სიჭრელე გვაქვს ენაში. ირკვევა, რომ:
– ფასილიტატორი არის მასწავლებელი ან რეპეტიტორი, რომელიც ეხმარება სპეციალური საჭიროებების მქონე მოსწავლეს დავალებების შესრულებაში; ან სკოლის მასწავლებელი, რომელმაც გაიარა სპეციალური მომზადება და ეხმარება სხვა მასწავლებლებს; ან მასწავლებელი, რომელიც ეხმარება მოსწავლეებს აღმოჩენით/გამოკვლევით სწავლაში(!); ან მასწავლებელი, რომელსაც შეუძლია დახმარება გაუწიოს მასწავლებლებს როგორც ინდივიდუალური, ისე ჯგუფური კონსულტაციების სახით; ან ექსპერტი; ან სპეციალისტი; ან ტრენინგის ჩამტარებელი; ან მოდერატორი.
ფასილიტატორის წყაროა ინგლისური სიტყვა – facilitator. Facilitation ნიშნავს შემსუბუქებას, გაადვილებას, გაიოლებას, შესაბამისად, facilitator არის ის, ვინც აადვილებს, ამსუბუქებს, ხელს უწყობს რაიმეს, კერძოდ: სასწავლო პროცესს, დისკუსიას, სემინარს/სამუშაო შეხვედრას (ე.წ. ვორქშოპს) და სხვა. როგორც ინგლისური განმარტებებიდან ჩანს, იგი არ ერევა უშუალოდ პროცესში, არამედ მიმართულებას აძლევს პროცესის ზედამხედველობით, რჩევით, კონსულტაციით და ა.შ.
ინგლისურენოვანი ბარბარიზმების მომრავლების ერთ-ერთი მიზეზი, ჩვენი აზრით, ინგლისური ენის სწავლებისას მშობლიური ენისა და ორენოვანი ინგლისურ-ქართული ლექსიკონების უგულებელყოფაა.
სულ უფრო მეტი უცხოელი მეცნიერი უსვამს ხაზს იმ გარემოებას, რომ უცხო ენების სწავლებისას საჭიროა, უცხო ენის შემსწავლელს გავაცნობიერებინოთ მის მშობლიურ ენასა და უცხო ენას შორის არსებული სხვაობა, ასიმეტრია. უცხო ენის შესწავლისას, მნიშვნელოვანია უცხო ენის ლექსიკური, გრამატიკული და სინტაქსური ინფორმაციის შესაბამისობაში მოყვანა მშობლიური ენის შესაბამის ლექსიკურ, გრამატიკულ და სინტაქსურ ინფორმაციასთან.
ინგლისურენოვან ბარბარიზმებზე დაკვირვება და მათთან დაკავშირებული პროცესების ანალიზი ქმნის შთაბეჭდილებას, რომ ჩვენში გავრცელებულია აზრი, თითქოს ქართულ და ინგლისურ სიტყვებს შორის არსებობს მარტივი სიმეტრია, რომ ქართული სიტყვები იმავე შინაარსს გადმოსცემენ, ან უნდა გადმოსცემდნენ, რასაც მათი შესატყვისი ინგლისური სიტყვები, რომ ერთ ინგლისურ სიტყვას ერთი ქართული სიტყვა უნდა შეესატყვისებოდეს, ორს – ორი და ა.შ. შესაძლოა სწორედ ეს გავრცელებული აზრი იყოს კიდეც ქართულ ენაში ამდენი ბარბარიზმის მომრავლების წყარო.
სწორედ ამ განსხვავებების გამოა საჭირო უცხო ენის ინფორმაციის შესაბამისობაში მოყვანა მშობლიური ენის შესაბამის ინფორმაციასთან. არადა, ბოლო წლებში, საქართველოში გავრცელებული უცხო ენების სწავლების მეთოდები მაქსიმალურადაა ორიენტირებული მშობლიური ენის განდევნაზე სასწავლო პროცესიდან, თარგმანის როლის დაკნინებაზე, რასაც თან ახლავს ორენოვანი, თარგმნითი ლექსიკონების გამოყენების უარყოფა ერთენოვანი, უცხოენოვანი განმარტებითი ლექსიკონების სასარგებლოდ.
ინგლისური ბარბარიზმის გამოყენების მიზეზი, ხშირ შემთხვევაში, ქართული ბუნებრივი ეკვივალენტის არცოდნაა. მოსაუბრე ვერ არჩევს საჭირო ქართულ სიტყვას, რადგან მის ცნობიერებაში ესა თუ ის ინგლისური სიტყვა არ არის შესაბამისობაში მის ბუნებრივ ქართულ ეკვივალენტთან. უცხო ენის სწავლების პროცესიდან მშობლიური ენის განდევნა, ერთი მხრივ, ხელს უშლის უცხო ენის სრულფასოვან შესწავლას, მეორე მხრივ კი, აზარალებს მშობლიურ ენას.
უცხო ენის შესწავლა რთული პროცესია, მით უფრო ქართველისთვის ძნელია ინგლისური თუ სხვა ევროპული ენის შესწავლა, რადგან ქართული არ არის ევროპული ენების მონათესავე ენა და მნიშვნელოვნად განსხვავდება მათგან როგორც სტრუქტურულად, ისე აზრის გადმოცემის მანერით.
უცხო ენის შესწავლის დროს, საჭიროა ახალი ენობრივი (ლექსიკური, მორფოლოგიური და სინტაქსური) ინფორმაციის მიმართებაში მოყვანა ენის შემსწავლელისთვის ყველაზე კარგად ნაცნობ ენასთან, ანუ მშობლიურ ენასთან. ორენოვან, უცხოურ-მშობლიურ ლექსიკონს ესა თუ ის ახალი ლექსიკური ერთეული თუ სინტაქსური კონსტრუქცია ადვილად მოჰყავს მშობლიურ ენასთან მიმართებაში.
ეს, ერთი მხრივ, აადვილებს სწავლის პროცესს, მეორე მხრივ, ენის შემსწავლელს აჩვევს მშობლიურ ენაზე უცხო ენის ბუნებრივი ლექსიკური თუ სინტაქსური ეკვივალენტების გამოყენებას, ეხმარება, გამართულად წეროს და იმეტყველოს მშობლიურ ენაზე, არ მოახვიოს თავს მშობლიურ ენას არაბუნებრივი ფორმები. ეს პრობლემა კარგადაა ცნობილი უცხო ენების უფროსი თაობის ქართველი სპეციალისტებისთვის, რომლებიც უცხო ენებს, შესაბამისი ქართულენოვანი ლექსიკონების არარსებობის გამო, რუსულენოვანი ლექსიკონებით ეუფლებოდნენ. ამის შედეგად, უცხო ენის ქართველი შემსწავლელის ცნობიერებაში უცხო სიტყვა შესაბამისობაში იყო რუსულ და არა ქართულ ეკვივალენტთან. იმ პერიოდში ქართული ენა ზარალდებოდა რუსული ენისა და რუსულენოვანი ლექსიკონების გამო, ახლა კი ინგლისურ ენასთან მიმართებით ზარალდება. რასაც საბჭოთა პერიოდში რუსულენოვანი ლექსიკონები აფუჭებდა, ახლა იმასვე აკეთებს ინგლისური ენის სწავლების პროცესში მხოლოდ ინგლისური ენის განმარტებითი ლექსიკონების გამოყენება.
ბარბარიზმების მომრავლების მეორე მიზეზია საქართველოში ქართული ლექსიკოგრაფიის უგულებელყოფა ბოლო 10-15 წლის განმავლობაში. ახალმა ვითარებამ, რაშიც საქართველო აღმოჩნდა დამოუკიდებლობის წლებში, ახალი დარგების განვითარებამ, მეცნიერებისა და ტექნიკის რევოლუციურმა წინსვლამ ქართულ ენაში ახალი ცნებების, ახალი სიტყვების მოზღვავება გამოიწვია, ინგლისური ენის მეშვეობით. ამ ვითარებას ფილტრად ქართული ლექსიკოგრაფია უნდა დასდგომოდა.
სწორედ ლექსიკონებს უნდა დაეცვა ქართული ენა ქაოსური პროცესებისგან, სწორედ პროფესიონალ ლექსიკოგრაფებს უნდა ემუშავათ ახალი ცნებების ქართულ ენაში დამკვიდრების გზებსა და მეთოდებზე, სწორედ ამ პერიოდში უნდა შექმნილიყო და გამოცემულიყო ახალი დარგობრივი ლექსიკონები ინგლისურ ენასთან მიმართებით, შექმნილიყო ახალი ლექსიკონები ევროპულ ენებთან მიმართებით, გაძლიერებულიყო მუშაობა ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონის ახალ რედაქციაზე, გადამუშავებულიყო არსებული ლექსიკონები, და სხვა. ამის ნაცვლად, საქართველოში, ლექსიკოგრაფიული საქმიანობა და ქართველი ლექსიკოგრაფები უმძიმეს მდგომარეობაში აღმოჩნდნენ.
2010 წელს, ბათუმში, ჩატარდა პირველი საერთაშორისო სიმპოზიუმი ლექსიკოგრაფიაში, რომლის ორგანიზატორები იყვნენ: არნ. ჩიქობავას სახელობის ენათმეცნიერების ინსტიტუტი, თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ლექსიკოგრაფიული ცენტრი და ბათუმის შოთა რუსთაველის სახელობის სახელმწიფო უნივერსიტეტი. სიმპოზიუმმა მიიღო მიმართვა საქართველოს მთავრობისა და აკადემიური საზოგადოებისადმი, რომელშიც გაანალიზებული იყო ქართულ ლექსიკოგრაფიაში შექმნილი მძიმე ვითარება და მისი მიზეზები, შემუშავებული იყო რეკომენდაციები ამ პრობლემის მოსაგვარებლად.
ქართული ენა პროფესიონალმა ლექსიკოგრაფებმა, პროფესიონალმა მთარგმნელებმა, ქართული ენის სპეციალისტებმა და სხვადასხვა დარგის წარმომადგენელმა მეცნიერებმა უნდა განავითარონ.
დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ ქართულ ენას არ სჭირდება გაინგლისურება, მას სჭირდება განვითარება. ქართული ენა უნდა განავითარონ პროფესიონალმა ლექსიკოგრაფებმა აკადემიური ლექსიკონებით: განმარტებითი, დარგობრივი, ორენოვანი და სხვა; ენა უნდა განავითარონ პროფესიონალმა მთარგმნელებმა როგორც მხატვრული, ისე დარგობრივი ლიტერატურის კვალიფიციური თარგმანებით; ენა უნდა განავითარონ ქართული ენის სპეციალისტებმა, სხვადასხვა დარგის წარმომადგენელმა მეცნიერებმა და სხვა.
ენაში მიმდინარე პროცესების ანალიზი ცხადყოფს, რომ ამ პროცესების მიზეზი, ხშირ შემთხვევაში, ცოდნის ნაკლებობაა: ზოგჯერ — ქართული ენის ცუდად ცოდნა, ზოგჯერ — ინგლისური ენის ცუდად ცოდნა, უცხო ენების სწავლების არასწორი მეთოდები, ლექსიკონების ნაკლებობა და არსებული ლექსიკონების გამოყენების უნარ-ჩვევების არქონა და სხვა, ჩემ მიერ ზემოთ გაანალიზებული საკითხები.
ქართული ენის განვითარებას, უპირველეს ყოვლისა, ზემოთ ჩამოთვლილი პრობლემების მოგვარება სჭირდება. თუ ამას არ გავაკეთებთ, ესე იგი, ჩვენ საბოლოოდ ვამბობთ უარს ჭეშმარიტ ინტეგრაციაზე ევროპულ სამეცნიერო-საგანმანათლებლო სივრცეში, უარს ვამბობთ ეროვნული ენისა და კულტურის განვითარებაზე ევროპული მოთხოვნების შესაბამისად.
გამოყენებული ლიტერატურა:
- ბ. ფოჩხუა, „ქართული ენის ლექსიკოლოგია“, თბილისი, „მეცნიერება“, 1974წ;
- გ. ახვლედიანი, „ენათმეცნიერების ძირითადი პრობლემები“, თბილისი, „მეცნიერება“, 1969წ;
- თ. მარგალიტაძე, „სჭირდება თუ არა ქართულ ენას გაინგლისურება“ http://barbarisms.ge/article1/
