მშობლიური ისტორიის შესწავლა, ყოველი თაობის საპატიო, მამულიშვილური საქმეა და ზნეობრივი მოვალეობაც. ამ მხრივ დიდი პასუხისმგებლობა გვაკისრია ჩვენ დღეს, რამეთუ სოფელი ტაძრისი, ათასწლოვანი კულტურული წარსულით და მისი სკოლა, თითქმის საუკუნე-ნახევრიანი ისტორიით, მართლაც ერთ-ერთი გამორჩეულია ჩვენს ქვეყანაში.
ტაძრისი ბორჯომის მუნიციპალიტეტის მაღალმთიანი სოფელია, ისტორიული მხარეების – თორისა და მესხეთის საზღვარზე. ბორჯომიდან ოცდახუთი კილომეტრის დაშორებით, მტკვრის და დვირისხევის გავლის შემდეგ, თრიალეთის ქედების მწვერვალების ფონზე, გამოჩნდება მწვანეში ჩაფლული სოფელი ტაძრისი. იგი თემის ცენტრია და ისტორიულ სოფლებს – საკირესა და დგვარს აერთიანებს.
სახელწოდება სოფელს ტაძრების სიმრავლის გამო უნდა შერქმეოდა. აქ ორ ათეულზე მეტი კულტურულ-ისტორიული ძეგლია: ეკლესია-მონასტრების, ციხე-სიმაგრეების, ნამოსახლარების, სამაროვნების სახით. სოფლის ტერიტორიაზე წარმოდგენილია უწყვეტი ჯაჭვი ადამიანის ცხოვრებისა, უძველესი ადრებრინჯაოს ხანიდან ოსმალთა გაბატონებამდე. საკირის მიდამოებში არქეოლოგების მიერ აღმოჩენილი, მსოფლიოში ყველაზე ძველი, 5500 წლის წინანდელი, თაფლის ნიმუშები იმის მოწმობაა, რომ აქ ადამიანი უძველესი პერიოდიდან ცხოვრობს და კულტურულ საქმიანობას ეწევა.
ოსმალთა გაბატონებამ მესხეთში მოშალა ცხოვრების პირობები და ჩვენი მხარეც დაცარიელებულა. სოფლების ხელახალი დასახლება და გამოცოცხლება XVIII საუკუნიდან დაწყებულა. ეს მხარე თავიდან, ძირითადად, ქართლიდან და იმერეთიდან გადმოსახლებულმა გვარებმა შეავსეს. სოფელში ოცდაცამეტი გვარი ცხოვრობს და ტკბილქართულად, კეთილმეზობლურად ეწევა სოფლის ცხოვრებას.
ტაძრისის, როგორც სოფლის წარმოქმნა და განვითარება დაკავშირებულია ქრისტიანულ ხანასთან და ემთხვევა თორის საფეოდალოს ჩამოყალიბების პერიოდს, ხოლო მისი კულტურულ-საგანმანათლებლო ცენტრად გადაქცევა IX-X საუკუნეებში უნდა მომხდარიყო და უკავშირდება გრიგოლ ხანძთელის მოწაფეების, თევდორესა და ქრისტეფორეს, სამონასტრო-მისიონერულ საქმიანობას სამცხესა და ქართლში. ამ მხარის ეკლესია-მონასტრების უმრავლესობაც ამ პერიოდისაა.
სოფელს და აქ არსებულ ყველაზე ცნობილ დედათა მონასტერსაც სახელი გაუთქვა XI საუკუნის უდიდესმა სასულიერო მოღვაწემ, ქართული ეკლესიისა და სახელმწიფოს დიდმა ქომაგმა, ღირსმა მამამ წმ. გიორგი მთაწმინდელმა (1009-1065წწ). ისტორიული ცნობების თანახმად, 1016-1019 წლებში, აქ მიიღო დაწყებითი სასულიერო განათლება ათონის ივერთა მონასტრის წინამძღვარმა, რომლის ღვაწლი და ავტორიტეტი გახდა საფუძველი იმისა, რომ იმ მონასტერს, სადაც ყრმა გიორგი, დასთან – თეკლასთან ერთად იზრდებოდა, საუკუნო სახელი და აღიარება მოეპოვებინა. ამ დროს მონასტრის წინამძღვარი დედა საბიანა ყოფილა, რომლის აღზრდილი, ალბათ, კიდევ ბევრი სახელმწიფო მოღვაწე თუ სასულიერო პირი იქნებოდა. ტაძრისის დედათა მონასტერი დაწყებით სასულიერო განათლებას აძლევდა მომავალ მოღვაწეებს.
მონასტერს, როგორც სასულიერო განათლების კერას, დიდი ხნით შეუსრულებია თავისი საპატიო მისია, რაზეც მეტყველებს მონასტრის გარშემო არსებული ნაგებობების მასშტაბები და მათი სიმრავლე. ვინ იცის კიდევ რამდენ მამულიშვილს მისცა სულიერი საზრდო და ცოდნა ტაძრისის მონასტერმა, რომელთა შესახებ ცნობები ისტორიამ, სამწუხაროდ, არ შემოინახა.
გაივლის საუკუნეები და XIX საუკუნის 80-იან წლებში კვლავ გახდება ტაძრისი საყურადღებო ქართველი მამულიშვილებისთვის. ამჯერად „ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების“ მზრუნველი ხელი დაეტყობა სოფელს. მათი დაწყებული მადლიანი საქმე, წერა-კითხვის ცოდნით განათებულიყო ქართველი ბავშვების გონება, ჩვენს სოფელსაც მოსწვდება.
ცნობილია, რომ ამ საზოგადოების დაარსების იდეა წარმოიშვა „თერგდალეულთა“ წიაღში, რომელთაც კარგად ჰქონდათ შეგნებული და გააზრებული, რომ ერის გადარჩენა და მათ შორის უმთავრესი – დედა-ენის შენარჩუნება, მხოლოდ წერა-კითხვის მასობრივ ცოდნას შეეძლო.
1864 წელს, საქართველოში ბატონყმობის გაუქმების შემდეგ, იაკობ გოგებაშვილი ამბობს: „ბატონყმობისაგან გათავისუფლება მაშინ მოიტანს სანატრელ ნაყოფს, როცა გლეხობა განთავისუფლდება სიბნელისა და უმეცრებისგან“, რითაც, რა თქმა უნდა, მეფის რუსეთის ხელისუფლება არ იყო დაინტერესებული. იაკობისავე აზრით, მასობრივი განათლების საქმეს, თვითონ ხალხი უნდა ჩასდგომოდა სათავეში. „ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების“ შექმნის იდეა იოსებ მამაცაშვილის ოჯახში დაიბადა. 1879 წლის 31 მარტს შეიმუშავეს წესდება და 15 მაისს დააფუძნეს ჭეშმარიტად პირველი ქართული არასამთავრობო ორგანიზაცია – „ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოება“, თავმჯდომარე – დიმიტრი ყიფიანი და მოადგილე – ილია ჭავჭავაძე. ამ ორგანიზაციის შემადგენლობაში შედიოდა XIX საუკუნის გამორჩეული ქართველი მამულიშვილების თითქმის მთელი შემადგენლობა, მათ შორის, ტაძრისში, ამ ორგანიზაციის მზრუნველობით, სკოლის დამაარსებელი იოსებ ნებაძე (ჩემი ბებიის დიდი ბაბუა).
როგორც ჩანს, ორგანიზაცია ითვალისწინებდა, რომ იმჟამინდელი, ახალციხის მაზრის სოფელი ტაძრისი ერთ-ერთი ყველაზე დიდი ქართული სოფელი იყო, სადაც მოსახლეობის წერა-კითხვის ცოდნაზე არავინ ზრუნავდა. 1880 წელს სოფელში მოავლინეს ამავე ორგანიზაციის წევრი იოსებ სოლომონის ძე ნებაძე. წარმოშობით, იგი ახალციხის მაზრის სოფელ ღრელიდან ყოფილა. იოსებისთვის მშობლებს კარგი განათლება მიუციათ. გიმნაზიის დამთავრების შემდეგ, პეტერბურგის უნივერსიტეტში სწავლისას, დაახლოებია „თერგდალეულთა“, შემდეგ კი ამ ორგანიზაციის წევრებს. იოსები აქტიურად ჩართულა პედაგოგიურ საქმიანობაში.
როდესაც იგი ტაძრისს ესტუმრა და თავისი სურვილი გამოუცხადა სკოლის დაარსების შესახებ, ხალხი აღფრთოვანებული შეხვედრია ამ ამბავს. მოსახლეობისგან თანადგომის დაპირება მიუღია. გლეხები ხერხავდნენ ფიცრებს მერხებისთვის და დაფისთვის, ამზადებდნენ სხვადასხვა ინვენტარს – აღნიშნავს იგი ახალციხის სამზრუნველო კომიტეტისთვის მიწოდებულ ანგარიშში. კომიტეტმა იოსებ ნებაძეს ტაძრისში დაუქირავა სანდლა ბახტაძის სახლში ერთი ოთახი, სადაც მოეწყო ერთკლასიანი სკოლა. პირველ წელს 7 მოსწავლე ჰყოლია სკოლას. იოსებ ნებაძის უანგარო სამსახურის წყალობით, სკოლას მალე მოუპოვებია ავტორიტეტი. ამის გამო იმატა მოსწავლეთა რაოდენობამაც. სწავლის სურვილი მეზობელი სოფლის მცხოვრებთა შვილებსაც გამოუთქვამთ და დღის წესრიგში დამდგარა ახალი სკოლის აშენების საკითხი. ამის თაობაზე იოსებ ნებაძე წერა-კითხვის საზოგადოების ახალციხის სამზრუნველო კომიტეტს სწერდა: „სკოლის შენობა აუცილებელია, საზოგადოებამ უნდა იზრუნოს მისი აგებისათვის, მცხოვრებლები აღუთქვამენ საზოგადოებას შემწეობას მუშაობით და სხვადასხვა მასალის მოტანით. მომავალ წელს შეუძლებელი იქნება შეგირდების მიღება უადგილობის გამო“. რა თქმა უნდა, უყურადღებოდ არ დარჩენილა მისი თხოვნა და სკოლისთვის შემწეობა გამოუგზავნიათ – ააშენეს თურმე ორი ოთახი. სკოლაში, დედა-ენასთან ერთად, ისწავლებოდა საღვთო სჯული, მიმდინარეობდა ლიტერატურული და ფოლკლორული საქმიანობა.
იოსებ ნებაძე მოწადინებული იყო, რაც შეიძლება მეტ ბავშვს ესწავლა წერა-კითხვა. გლეხობაც ხედავდა და აფასებდა მის ღვაწლს, ყველა იცნობდა, როგორც უაღრესად განათლებულ ადამიანს, კაცურ კაცსა და კეთილ მრჩეველს. რამდენიმე წლის შემდეგ იოსებ ნებაძე ოჯახს მოეკიდა. სოფელში კარგა ხანს დარჩა, ხის სახლიც აიშენა. ბოლოს, 1905 წელს, როცა თბილისში გადავიდა საცხოვრებლად, თავისი სახლი სკოლას გადასცა უსასყიდლოდ.
დიმიტრი ყიფიანის, ილია ჭავჭავაძის და, მათი თანამოაზრე, იოსებ ნებაძის ხელით ტაძრისში აინთო ცოდნის ლამპარი.
1939-40 სასწავლო წლიდან ტაძრისში უკვე არსებობს საშუალო სკოლა, რომელმაც, სიძნელეების მიუხედავად, უწყვეტად იმუშავა მეორე მსოფლიო ომის პერიოდში. პედაგოგები და მოწაფეები ფრონტზე აგზავნიდნენ თურმე თბილ წინდებსა და ხელთათმანებს.
სკოლის მატიანეში კეთილად მოიხსენიებიან მასწავლებლები, რომლებმაც დიდი ამაგი დასდეს თაობების აღზრდას. 1952 წლიდან დირექტორად ინიშნება გიორგი ზედგინიძე, მწერალი და საზოგადო მოღვაწე, შესანიშნავი პედაგოგი. ეს ღვთისნიერი კაცი, როგორც ხალხი უწოდებს დღესაც, აღელვებულიც გვინახავს, როცა საქმე მოზარდის სწორ აღზრდას ეხებოდა, როცა ვინმე თავის მრუდე ხელს ურევდა ისეთ სათუთ საქმეში, რომელსაც ბავშვის სულიერი სამყაროს ფორმირება ჰქვია. სოფლის მაცხოვრებლები მასში ყოველთვის ხედავდნენ მრჩეველს, უფროს მეგობარს, კაცს, რომელიც არავითარ შემთხვევაში არ გაგრძნობინებდა, რომ შენზე მეტი იცოდა. თავმდაბალი და მართლის მთქმელი იყოო – ასეთი ახსოვთ დღემდე. მისი ზრუნვითა და უშუალო ხელმძღვანელობით აშენდა სკოლის შენობა და კეთილმოეწყო. მის კურთხეულ ღვაწლსა და კეთილ საქმეს მადლიერებით იხსენებენ თაობები.
სოფელში დღემდე პედაგოგის ნიმუშად მიაჩნიათ მათემატიკის მასწავლებელი კაზიმირ გედამინსკი, ქართული ენის და ლიტერატურის მასწავლებლები – მარიამ ვეფხვიაშვილი და 90 წელს გადაცილებული თინა გრიგალაშვილი.
შეუძლებელია ჩამოთვალო ათეულობით პედაგოგი, რომლებმაც განსაკუთრებული კვალი დატოვეს და თავისი ღირსეული საქმიანობით დაამახსოვრეს თავი ადამიანებს. მათ მიმართ დიდი სიყვარული და მოგონებები ცოცხლობს მათსავე აღზრდილებში.
მრავალმა წელმა განვლო ტაძრისში სკოლის დაფუძნებიდან დღემდე, უამრავი წარმატება და გულისწყვეტა უნახავს მას. სამჯერ შეიცვალა შენობა. იმედიანად იწყებოდა ყოველი ახალი სასწავლო წელი და აი, უკვე 2009 წლიდან, ტაძრისის საჯარო სკოლას ახალი შენობა აქვს. დიდია იმჟამინდელი დირექტორის, კობა მეტრეველის დამსახურება მისი მშენებლობის საქმეში. თანამედროვე სტანდარტების სკოლა ამაყად აღმართულა სოფლის ცენტრში და წარმატებით ართმევს თავს გამოწვევებს, რომელთა შორის ერთ-ერთი მთავარი, სოფლის სკოლების საერთო პრობლემა, მოსწავლეთა კლებაა. სკოლას ახსოვს მის კედლებში აჟრიამულებული ხუთასზე მეტი მოსწავლე, დღეისათვის კი, საუკუნე-ნახევრის ტრადიციების მატარებელ სკოლაში მათი განახევრებული რაოდენობა სწავლობს.
ტაძრისის სკოლა დღემდე იცავს მათი დამფუძნებლების ნაანდერძევ კრედოს – ცოდნა ძალაა და „ძლიერი კი მარტო მცოდნე კაცია“.
დიმიტრი ჩუტკერაშვილი
ისტორიისა და სამოქალაქო განათლების მასწავლებელი
