მარიამ ორბელიანი
1852-1941
მე-19 საუკუნის 40-50-იანი წლების თბილისში ვახტანგ ვახტანგის ძე ჯამბაკურიან-ორბელიანის ოჯახი ერთგვარ კულტურულ კერას, იმდროინდელი მოწინავე საზოგადოების თავშეყრის ადგილს წარმოადგენდა. ახალგაზრდა, უკვე ცნობილი პოეტის სალონში ხშირად იყრიდა თავს ლიტერატურითა თუ სხვა აქტუალური საკითხებით დაინტერესებული ახალგაზრდობა, იყო მსჯელობა და საინტერესო ლიტერატურული პაექრობანი, ქვეყნის საჭირბოროტო საკითხების გადასაწყვეტი გზების ძიება… ამგვარ ოჯახში დაიბადა 1852 წლის 11 ივლისს (ძვ. სტ.) მარიამ ვახტანგის ასული ორბელიანისა.
პირველდაწყებითი განათლება მარიამმა ოჯახში მიიღო და, რა თქმა უნდა, მშობლიურ ენაზე, მაგრამ როცა მის უფროს ძმას, ნიკოლოზს, ფრანგი ქალი აუყვანეს მასწავლებლად, მარიამიც დაინტერესებულა ენის შესწავლით და 7 წლისა თავისუფლად კითხულობდა თურმე ფრანგულ საბავშვო წიგნებს. 9 წლისა უკვე, დედასთან და ძმასთან ერთად, ევროპაში წასულა სამოგზაუროდ. მათ თან ახლდათ ირაკლი ალექსანდრეს ძე ბაგრატიონი (1827-1882), მეფე ერეკლე II-ის შვილიშვილი და ვახტანგ ორბელიანის დედით ბიძაშვილი, ისტორიკოსი დიმიტრი ბაქრაძე და სხვა ქართველები, რომლებიც იტალიაში მიმდინარე ამბებით იყვნენ დაინტერესებულნი. ერთ-ერთ სადგურზე ირაკლი ბატონიშვილს წაუქეზებია პატარა მაშო, მატარებლის ფანჯრიდან დაეძახა ჯუზეპე გარიბალდის ჯარისკაცებისთვის „გაუმარჯოს თავისუფალ იტალიასო“, რასაც ჯარისკაცთა ტაში და აღფრთოვანებული შეძახილები მოჰყოლია. „პირველად მაშინ გაიღვიძა ჩემში პატრიოტულმა გრძნობამ“, – დაწერს მარიამი მოგვიანებით თავის მოგონებებში.
16 წლისა იგი ზედმიწევნით ფლობდა ქართულ, რუსულ, ფრანგულ და იტალიურ ენებს და სიმწიფის ატესტატის მისაღებად თბილისის ქალთა კურსებზე მოეწყო, სადაც მოღვაწეობდნენ თბილისის პირველი კლასიკური გიმნაზიის მასწავლებლები, რომელთაგან მარიამი დიდი პატივისცემით იგონებს ცნობილ ქართველ პედაგოგსა და საზოგადო მოღვაწეს ნიკოლოზ ღოღობერიძეს, მასწავლებელ ივანიძეს და სხვ. 1870 წელს მარიამმა აღნიშნული კურსები დაასრულა და უმაღლესი განათლებისთვის მზადებას შეუდგა.
1872 წელს, დაღესტანში მოგზაურობისას, მან გაიცნო ქ. პეტროვსკში მყოფი სამხედრო პირი ალექსანდრე ივანეს ძე ორბელიანი, რომელსაც მალევე გაჰყვა ცოლად – 20 წლისამ შექმნა ოჯახი და დაიწყო მისი საზოგადოებრივი საქმიანობაც. რაკი ცოლ-ქმარი სოფელ ლამისყანაში დასახლდა, მისი პირველი ნაბიჯებიც საზოგადოებრივ ასპარეზზე სწორედ აქედან იწყება. პირველი, რაც მარიამმა გააკეთა, ლამისყანელი გლეხების შვილებისთვის გახსნა დაწყებითი სკოლა, სადაც თავად იყო მასწავლებელი და ყველა საგანი მშობლიურ ენაზე ისწავლებოდა. საგულისხმოა, რომ სკოლა მთავრობის ნებართვის გარეშე გახსნა, რამაც მალევე შეუქმნა პრობლემები – გაფრთხილების მიუხედავად სკოლას მუშაობა არ შეუწყვეტია, მარიამს კი მზრუნველობა და სიყვარული არ მოუკლია ლამისყანელებისთვის. მისმა მოსწავლეებმა საახალწლო ნაძვის ხე სწორედ მასწავლებლის სახლში ნახეს პირველად, როცა მან ისინი ახალ წელს დაპატიჟა. ეს დღესასწაული მთელი კვირა გრძელდებოდა მის სახლში, საიდანაც განუწყვეტლივ ისმოდა ბავშვების ჟრიამული, სიმღერა და ცეკვა მრავალფერად გაღაჟღაჟებული ნაძვის ხის გარშემო.
მარიამ ორბელიანისა ყოველმხრივ მფარველობდა ლამისყანელებს. მან დიდი შრომა გასწია სოფლის კეთილმოწყობისათვის. მისი თაოსნობით დაარსდა აქ ფოსტა, გამოიყვანეს წყალი; ასეთივე მზრუნველობას იჩენდა იგი სოფელ ატენის მიმართაც.
1879 წელს, თბილისში, დაარსდა „ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოება“. მისი ერთ-ერთი დამფუძნებელი და ნამდვილი წევრი მარიამ ორბელიანიცაა. ამავე წელს შეიქმნა ქართული სკოლა და მისი დამხმარე კომიტეტი, რომლის გამგეობაში არჩეულ იქნენ კ.ი. ბაგრატიონ-მუხრან-ბატონი (თავმჯდომარე), მარიამ ორბელიანი (თავმჯდომარის ამხანაგი), მიხეილ ყიფიანი, ილია წინამძღვრიშვილი, პავლე ყიფიანი, ნიკოლოზ ცხვედაძე და რაფიელ ყაზბეგი. სკოლის ინსპექტორად ექვთიმე თაყაიშვილი აირჩიეს. აღსანიშნავია, რომ კომიტეტის წევრები და თავმჯდომარეებიც ხშირად იცვლებოდნენ, მხოლოდ მარიამ ორბელიანი იყო ამ კომიტეტის უცვლელი თავმჯდომარის მოადგილე და ფაქტობრივი თავმჯდომარე მთელი 35 წლის განმავლობაში. და ეს სულაც არ იყო იოლი საქმე. იგი, კომიტეტის რომელიმე წევრთან ერთად, ხშირად სტუმრობდა მოსწავლეთა ოჯახებს, სწავლობდა მათი ცხოვრების პირობებს (ზოგს პურიც კი არ ჰქონდა საკმარისი ოჯახში) და საჭიროების მიხედვით ეხმარებოდა სასწავლო ნივთების, ტანისამოსის შეძენაში. სწორედ მისი ინიციატივით შეიქმნა ამ სკოლაში უფასო სასადილოც, რომლის საკვებით უზრუნველყოფისათვის საჭირო თანხებს თავად აგროვებდა სხვადასხვა წყაროებისა თუ შემოწირულობების სახით; აწყობდა ლატარია-ალეგროებს, შემოსული თანხა ხმარდებოდა სასადილოს მომარაგებას.
მარიამის საზოგადოებრივ ასპარეზზე მოღვაწეობა ამით არ დასრულებულა – მან დიდი როლი შეასრულა „მასწავლებელ ქალთა საზოგადოების“ შექმნაში (1886 წ.). როგორც გამგეობის წევრი, 33 წლის განმავლობაში იგი თავდაუზოგავად იღვწოდა მასწავლებელ ქალთა პედაგოგიურ სარბიელზე დასაქმებისთვის, მათი თეორიული ცოდნის ამაღლებისა თუ მატერიალური მდგომარეობის გაუმჯობესებისათვის, ქალთა უფლებების დაცვისათვის. გამგეობას თავმჯდომარეობდა გამოჩენილი საზოგადო მოღვაწე, ჟურნალ „ჯეჯილის“ დამაარსებელი და რედაქტორ-გამომცემელი ანასტასია თუმანიშვილი-წერეთლისა. ამ ორი ქალბატონის გამუდმებული ზრუნვის, მრავალი დაბრკოლების გადალახვის შედეგია, რომ „მასწავლებელ ქალთა საზოგადოებამ“ თვალსაჩინო როლი შეასრულა სახალხო განათლების გავრცელების საქმეში.
კიდევ ერთი ასპარეზი, სადაც მარიამმა კვალი დატოვა, სამუსიკო სკოლის კომიტეტში მისი საქმიანობაა. სკოლის დირექტორთან, ცნობილ მუსიკოს იპოლიტოვ-ივანოვთან ერთად ფეხზე დააყენა, გააძლიერა ეს სასწავლებელი, რამაც ურყევი საფუძველი შექმნა ქართული მუსიკალური განათლების შემდგომი განვითარებისთვის.
მარიამ ორბელიანის ღვაწლის შესახებ ცოცხალ წარმოდგენას შეგვიქმნის „ღარიბ მოსწავლეთა შემწეობის საზოგადოების“ 1888 წლის ანგარიშის ერთი მონაკვეთი, სადაც აღნიშნულია, თუ როგორ მოქმედებდა, მარიამ ორბელიანის თავმჯდომარეობით, ქალთა კომიტეტი, რომლის წევრები იყვნენ: ოლღა ჭავჭავაძისა, ეკატერინე ერისთავისა, ეკატერინე გაბაშვილისა, ანასტასია თუმანიშვილისა, ელენე ჟურავსკისა და ეფროსინე ჭიჭინაძისა (ზოგიერთი მათგანის შესახებ ჩვენი მკითხველისთვის წინა პუბლიკაციებიდანაა ცნობილი). მათ ბევრი თანამგრძნობი შესძინეს კომიტეტს, რომლებიც, პერიოდულად, გარკვეული თანხით ეხმარებოდნენ. იქვე დაზუსტებულია, რომ „ამ კომიტეტს მოგროვებული აქვს 600 მანეთი“. ამის შესახებ გაზეთი „ივერიაც“ წერდა და მადლობას უხდიდა მარიამ ორბელიანს საღამო-ბალის გამართვის გამო, რომლის შემოსავალი მთლიანად სასწავლებლის კომიტეტს გადაეცა ღარიბ მოსწავლეთა სასარგებლოდ.
დაბოლოს, მარიამ ორბელიანს მნიშვნელოვანი დახმარება აქვს გაწეული საბავშვო ჟურნალებისთვის: „ჯეჯილი“ და „ნაკადული“; აგრეთვე 1908 წელს ჩამოყალიბებული ქალთა საზოგადოების – „განათლება“ – ფონდის გაძლიერებისთვის; ამავე წელს „საქართველოს საისტორიო და საეთნოგრაფიო საზოგადოებას“, ე.წ. წიგნსაცავ-მუზეუმს, მარიამ ორბელიანმა, გარდა ფულადი სახსრებისა და წიგნებისა, შესწირა შემდეგი ნივთები: ვერცხლით მოჭედილი კეხი, ოქროთი დაფერილი ისტორიული მნიშვნელობის ხატი, ოქრომკედით ნაკერი ქალის პირსაბური, ქალის ვერცხლის ჯიღა, ოქრომკედით ნაკერი სარტყელი, სამზეური, ხელოვნური ნაწნავები, სამღვდელო ფილონი, სტიქარი, ქამარი, ოლარი და სხვ., ყველა შემკული მარგალიტებით.
შვილის საქმიანობით თურმე ძალიან ამაყობდა მისი სახელოვანი მამა, არაერთი ლექსიც მიუძღვნია მისთვის, მხარს უჭერდა და ახალისებდა კეთილი და ქვეყნისთვის სასარგებლო საქმეების კეთებაში. თავის მხრივ, მარიამმაც დააფასა მამის ამაგი და მისდამი დამოკიდებულება – გამოჩენილი მოღვაწეების: პეტრე უმიკაშვილის, იონა მეუნარგიას, იაკობ გოგებაშვილისა და ექვთიმე თაყაიშვილის თანადგომით და მარიამ ორბელიანის თაოსნობითა და დაფინანსებით გამოიცა კიდეც ვახტანგ ჯამბაკურიანის ლექსების კრებული პოეტის სურათით, ბიოგრაფიითა და წინასიტყვაობით.
მარიამის მრავალმხრივ საინტერესო ბიოგრაფიაში ერთი ასეთი ეპიზოდიც არის: 1906 წელს, თვითმპყრობელობის დამსჯელი რაზმები, გენერალ ალიხანოვის სარდლობით, შეესივნენ დასავლეთ საქართველოს, განსაკუთრებით გურიას და ცეცხლს მისცეს მთელი ეს მხარე. ქართველ ქალთა ნაწილმა, მარიამ ორბელიანის მეთაურობით, საპროტესტო წერილი გაგზავნა საზღვარგარეთ, მალევე შექმნა დაზარალებულთა დახმარების კომიტეტი, სადაც მასთან ერთად იყვნენ დავით ჭავჭავაძის ასული თამარ ბაგრატიონი და მწერალი ნინო ნაკაშიძისა. მათ მოიზიდეს შემოწირულობები თანხებისა თუ საჭირო ნივთების სახით და უგზავნიდნენ დაზარალებულ რევოლუციონერთა ოჯახებს. ამისთვის ნინო ნაკაშიძე დააპატიმრეს კიდეც, მაგრამ კომიტეტმა მუშაობა ბოლომდე გააგრძელა.
უნდა აღინიშნოს, რომ მარიამ ჯამბაკურიან-ორბელიანის მოღვაწეობას დიდად აფასებდნენ მისი თანამედროვე, ასევე ღვაწლმოსილი და საქვეყნო საქმისთვის თავდადებული ადამიანები. ეს კარგად გამოჩნდა მის საიუბილეო საღამოზე, სადაც ვალერიან გუნიამ ვრცლად ისაუბრა მარიამის ღვაწლზე ქართული სკოლების დაარსების და, ზოგადად, საგანმანათლებლო სფეროში მისი მნიშვნელოვანი ნაბიჯების შესახებ და დასძინა: „იგი ჯერ ახალგაზრდა და ჯან-ღონით სავსე ადამიანია, რაც სრულ იმედს გვაძლევს, საკეთილდღეოდ დაამთავრებს ამ საშვილიშვილო საქმეს და მით ხელთუქმნელ ძეგლს დაიდგამს მადლიერ ქართველთა სულსა და გულში“. ამ „საშვილიშვილო საქმის“ დაგვირგვინება იყო 1919 წელს „სახალხო გაზეთსა და ჟურნალ „კლდეში“ გამოქვეყნებული „საინსტრუქციო“ წერილი, სადაც მარიამ ორბელიანი ვრცლად საუბრობდა ქალის როლზე ქვეყნის საზოგადოებრივ ცხოვრებაში, რომ ქალს აქვს უნარი, ხელი მოჰკიდოს მეურნეობას, შეისწავლოს მეფუტკრეობა, მეფრინველეობა, აბრეშუმის მოყვანა; რომ იგი მომავალი დედაა და მომზადებული უნდა იყოს ამ მისიის შესასრულებლად… „რადგან დედაკაცის გავლენა დიდია ყოველ აღსაზრდელზე, თავად უნდა იყოს აღზრდილი, ესმოდეს საზოგადო საკითხები, შეეძლოს საზოგადოებრივი ცხოვრებისათვის შეგნებული ანგარიშის გაწევა. ამგვარ საკითხებში ჩამორჩენილ დედაკაცს არ შეუძლია, იყოს გონიერი დედა და მეუღლის ნამდვილი მეგობარი“…
ამავე წერილში იგი საზოგადოებას აცნობს ქართული სკოლის სასწავლო გეგმას, რომელიც ხუთი ძირითადი მუხლისგან შედგება:
- ზოგადსაგანმანათლებლო საგნები;
- აღმზრდელი ქალის მოსამზადებელი საგნები;
- სასოფლო-სამეურნეო საგნები;
- საშინაო-საოჯახო;
- ხელოვნება.
თითოეულ მუხლს ერთვის იმ ძირითადი საგნების დასახელება, რომელთა დაუფლება აუცილებელი იყო სასწავლებლის კურსდამთავრებულთათვის.
დაბოლოს, კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი შტრიხი მარიამ ორბელიანის სრული პორტრეტისთვის – 1917-18 წწ. იგი ერთ-ერთი აქტიური მებრძოლთაგანი და ივანე ჯავახიშვილის მარჯვენა ხელი იყო თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის დაარსების საქმეში. 1918 წელს იგი ერთხმად აირჩიეს ახალდაარსებულ უნივერსიტეტთან შექმნილი დამხმარე საზოგადოების წევრად.
70 წლისა იყო მარიამი, როცა საქართველოში საბჭოთა ხელისუფლება დამყარდა. მიუხედავად ასაკისა, რამდენიმე წლის განმავლობაში იგი ეწეოდა მთარგმნელობით საქმიანობას, ასწავლიდა უცხოურ ენებს… 90 წელს მიტანებული, 1941 წლის 23 აგვისტოს, თბილისში გარდაიცვალა.
