23 სექტემბერს, ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტში, საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორიამ (სოვლაბი) წარმოადგინა, აქამდე სრულიად უცნობი ფოტო გამოფენა ნიკოლაძე-ღამბაშიძეების ოჯახური კოლექციიდან – „სამი კამერა – ერთი საუკუნე“. საქართველოს ისტორია ნიკოლაძე – ღამბაშიძეების ობიექტივში“. გამოფენის კურატორი ცნობილი ფოტოგრაფი, გურამ წიბახაშვილია.
მინის ნეგატივები, რომლებიც სოვლაბმა ოჯახის ერთ-ერთი შთამომავლისგან შეიძინა, მე-20 საუკუნის დასაწყისის, მათ შორის, საქართველოს დამოუკიდებლობის პერიოდის რამდენიმე საკვანძო პოლიტიკურ მოვლენას ასახავს.
საბჭოთა კავშირში საქართველოს ყოფნის 70-წლიანი პერიოდის განმავლობაში, საბჭოთა ტოტალიტარული სისტემა გეგმაზომიერად აქრობდა არა მხოლოდ არასასურველ პიროვნებებს, არამედ არასაბჭოთა ყოფისა თუ მოვლენების ამსახველ ვიზუალურ მასალასაც, რომლებიც ოფიციალურ პროპაგანდისტულ ნარატივებს არ ეხმიანებოდა. საბჭოთა რეჟიმის ამოცანა იყო ახალი საბჭოთა რეალობის შექმნა და არასაბჭოთა, არატოტალიტარული ყოფის მეხსიერებიდან გაქრობა.
რუსული საოკუპაციო რეჟიმი დამოუკიდებელი საქართველოს პოლიტიკური თუ საზოგადოებრივი ცხოვრების ამა თუ იმ მოვლენის ფოტოსა და კინოფირზე აღბეჭდილ დოკუმენტურ მასალას არქივებში კეტავდა ან მოსკოვში გაჰქონდა, როგორც „მტკიცებულება“. შედეგად, არაერთი ამგვარი მოვლენა მეხსიერებიდან გაქრა ან მხოლოდ ფრაგმენტულად შემორჩა, მიუხედავად იმისა, რომ ისინი თავის დროზე ფოტოებსა და კინოფირებზე იყო აღბეჭდილი. გამქრალი მეხსიერების თუნდაც ნაწილობრივ შესავსებად ნიკოლაძე-ღამბაშიძეების ოჯახის აქამდე სრულიად უცნობი ფოტო-მემკვიდრეობა ფასდაუდებელი მნიშვნელობისაა.
ნიკო ნიკოლაძე, საქართველოს ევროპისკენ სწრაფვის ერთ-ერთი მოთავე, თავად იყო გატაცებული ფოტოგრაფიით და ეს ხელოვნება შვილებს – გიორგის, თამარს და რუსუდანს შეასწავლა. ქართული მათემატიკის სამეცნიერო სკოლის, ინჟინერიის, ალპინიზმისა და ტანვარჯიშის ცნობილი პიონერი, გიორგი ნიკოლაძე ჟორჟეტა ღამბაშიძეზე იყო დაქორწინებული. ჟორჟეტას მამა, ვახტანგ ღამბაშიძე – ექიმი, განმანათლებელი და პოლიტიკური მოღვაწე ასევე ფოტოგრაფიით იყო გატაცებული და ქალიშვილიც მის კვალს გაჰყვა.
ნიკოლაძე-ღამბაშიძეების ოჯახის ობიექტივში მე-19 საუკუნის ბოლოსა და მე-20 საუკუნის დასაწყისის, პრაქტიკულად, ყველა საკვანძო მოვლენა მოხვდა.
ოჯახის შთამომავლებმა ფოტო-მემკვიდრეობის ძირითადი ნაწილი, ნაბეჭდი ფოტოები და მინი ნეგატივები, მათ შორის სტერეო ფოტო (სამგანზომილებიანი ეფექტის მქონე ფოტო) ნეგატივები საქართველოს ეროვნული არქივის კინო-ფოტო-ფონო ცენტრალურ სახელმწიფო არქივს გადასცეს. სამწუხაროდ, ეს უნიკალური ფოტოარქივი ონლაინ არ არის ხელმისაწვდომი, არც მუდმივმოქმედი ექსპოზიცია არსებობს და საქართველოში, დრაკონული პოლიტიკის გამო, თითოეული ფოტოს ასლის მოპოვება დიდ ხარჯებთანაა დაკავშირებული.
აღსანიშნავია, რომ 2022 წელს სოვლაბმა ოჯახის ერთ-ერთი შთამომავლისგან შეიძინა ნიკოლაძე -ღამბაშიძის ფოტოარქივის აქამდე უცნობი ნაწილი – ალბომის ფრაგმენტები, ალპინისტური ექსპედიციების ფოტოკოლექციის ნაწილი და სტერეო-ნეგატივები. კოლექციის ნაწილი ასევე შეიძინა თბილისის კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის მოძრაობის ლიდერმა და მკვლევარმა, ცირა ელისაშვილმა და მისი ციფრული ვერსიები სოვლაბს გაუზიარა. კოლექციაში აღმოჩნდა უნიკალური კადრები, რომელიც ქრონოლოგიურად ფარავს 1900-იანი წლების დასაწყისიდან 1930-იანი წლებამდე პერიოდს, მათ შორისაა პირველი მსოფლიო ომისა და საქართველოს დამოუკიდებლობის პერიოდის ამსახველი მასალა.
სოვლაბმა მის ხელთ არსებული ამ უნიკალური კოლექციის საუკეთესო, თემატურად შერჩეული ნაწილი, საგამოფენო ექსპოზიციის ფორმატში, წარუდგინა საზოგადოებას. კურატორად კი ფოტოგრაფი გურამ წიბახაშვილი მოიწვია, რომელმაც ამოარჩია და დაამუშავა ფოტოები.
რუსეთის იმპერიის პერიოდის ამსახველ ექსპოზიციაში წარმოდგენილია, როგორც საინტერესო საოჯახო ფოტოები, ასევე საზოგადოებრივი და პოლიტიკური პროცესების ამსახველი კადრები, როგორიცაა – ილია ჭავჭავაძის მემორიალური მონუმენტის გახსნა მთაწმინდის პანთეონში, კახეთის რკინიგზის მშენებლობა, რომელსაც დიდი ეროვნული და ეკონომიკური დატვირთვა ეძლეოდა, ვახტანგ ღამბაშიძის მიერ დაარსებული კურორტი ცემის ყოფა-ცხოვრება და ქართლის ეთნოგრაფიული ეტიუდები.
ცალკე ჯგუფად შეიძლება გამოვყოთ პირველი მსოფლიო ომის ამიერკავკასიის ფრონტის ამსახველი კადრები. სოვლაბის მკვლევართა გუნდის აზრით, ფოტოკოლექციაში დაცული ერთ-ერთი კადრი შესაძლოა ასახავდეს 1917 წლის თებერვლის რევოლუციის დღეებს ტფილისში.
განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია 1918 წელს, რუსეთის იმპერიის დაშლის შემდგომ, ანარქიული გამოსვლების ფონზე, ამიერკავკასიის დელეგაციის ტრაპიზონის სამშვიდობო მოლაპარაკებების მცდელობების ფოტოქრონიკა, დიპლომატიური კულისების სიტუაციები სტამბოლში, ბათუმში, რასაც შემდგომ საქართველოს დამოუკიდებელი დემოკრატიული რესპუბლიკის დაფუძნება მოჰყვა.
საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის პერიოდიდან აღსანიშნავია აქამდე უცნობი და უნიკალური კადრები, რომლებიც ასახავს საქართველოს დამოუკიდებლობის დღის საზეიმო დემონსტრაციებს, სხვადასხვა ქალაქის ყოფა-ცხოვრებას, 1920 წლის კატასტროფულ მიწისძვრას გორში და თანმდევ ტრაგედიებს.
საბჭოთა რუსეთის მიერ საქართველოს ოკუპაციამ ნიკოლაძე-ღამბაშიძის ოჯახი გათიშა – ნიკო ნიკოლაძე, ვახტანგ ღამბაშიძე და ოჯახის ნაწილი ემიგრაციაში აღმოჩნდნენ. ნიკო საქართველოში 1923 წელს დაბრუნდა, თუმცა მთელ ოჯახს საოკუპაციო რეჟიმი ცივად და უნდობლად ეკიდებოდა. ეს ტრაგიკული ფონი აშკარად არეკლილია ფოტოკოლექციაში – ფაქტობრივად ქრება საჯარო – საზოგადოებრივი და პოლიტიკური პროცესების კვალი და კამერის ობიექტივის ფოკუსში, ძირითადად, პრივატული სივრცეები, ოჯახური გარემო და პროფესიული წრეები ექცევა. ტოტალიტარული რეჟიმისგან დისტანცირება, გამიჯვნა და ერთგვარი თვითიზოლაცია ნიკო და გიორგი ნიკოლაძეების გარდაცვალების შემდეგ ფოტოქრონიკების ამ ტრადიციის წყვეტით მთავრდება.
კოლექციაში ბევრი უცნობი სიტუაცია და პიროვნებაა წარმოდგენილი, რომელთა ამოცნობის აზარტი და აღმოჩენების სიხარული დამთვალიერებელს წინ ელოდება.
სოვლაბის გამოფენას ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტი მასპინძლობს, რომელიც სოვლაბის დიდი ხნის მეგობარი და პარტნიორია.
ფოტომემკვიდრეობის მნიშვნელობის შესახებ გამოფენის გახსნაზე ისაუბრეს: საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორიის მკვლევარმა ირაკლი ხვადაგიანმა, პროექტის კოორდინატორმა გიორგი კანდელაკმა, ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის რექტორმა ნინო დობორჯგინიძემ, გამოფენის კურატორმა გურამ წიბახაშვილმა და ვახტანგ ღამბაშიძის შთამომავალმა, ნინო ღამბაშიძემ.
გამოფენა ორგანიზებულია: „The Memory Project – „მეხსიერების პროექტ“ ფარგლებში, რომლის მხარდამჭერია ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტი. დაფინანსებულია საქართველოში აშშ-ს საელჩოსგან. პროექტში ჩართულია: ჰარვარდის უნივერსიტეტი, საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორია, ინფორმაციის თავისუფლების განვითარების ინსტიტუტი, ქართული ლიტერატურის მუზეუმი, საქართველოს პენცენტრი, ილიაუნის მეხსიერების კვლევების ცენტრი, მწერალთა სახლი და საქართველოს ეროვნული ფონდი.
გამოფენა ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტში 3 თვე გაგრძელდება.
მაკა ყიფიანი
