ნონა არევაძე-კოტორაშვილი
მარნეულის მუნიციპალიტეტის სოფ. დაშტაფის ქართულის, როგორც მეორე ენის მენტორი მასწავლებელი
სასკოლო სახელმძღვანელოები ის რესურსია, რომელთა შესახებაც ყველაზე მეტს საუბრობენ მასწავლებლები, განიხილავენ, აფასებენ და გამოთქვამენ ხოლმე საკუთარ ფრთხილ მოწონებას თუ კრიტიკულ შენიშვნებს. თითქმის არ მახსენდება შემთხვევა, რომელიმე სახელმძღვანელოს უპირობო მხარდაჭერა დაემსახურებინოს. მეტიც, საზოგადოებაშიც გავრცელებულია მოსაზრება, რომ სასკოლო განათლებაში არსებული პრობლემები, დიდწილად, სახელმძღვანელოების დაბალი ხარისხითაა გამოწვეული. ხშირად გაიგებთ ამგვარ შეფასებასაც: „დღეს რა წიგნებითაც ასწავლიან სკოლებში, კიდევ კარგი მდგომარეობა გვაქვს განათლების მხრივო…“
მოდით, ერთგვარი რეფლექსიით განვიხილოთ ეს საკითხი და ვიმსჯელოთ, მაინც რატომ აკისრებენ სახელმძღვანელოებს ასეთ გადამწყვეტ მნიშვნელობას, რამდენად სწორია ეს და სინამდვილეში რა როლი აქვს მოსწავლეთა სწავლის შედეგებისთვის ამა თუ იმ საგნის სასკოლო სახელმძღვანელოს. ამისათვის მცირედ მიმოვიხილოთ სახელმძღვანელოების შექმნის პროცესი.
როგორც ვიცით, სახელმძღვანელოები იქმნება კონკრეტული პირის თუ პირთა ჯგუფის მიერ, თუმცა ეს პროცესი მკაცრად ცენტრალიზებულია. ამაში იგულისხმება ის, რომ სკოლაში სახელმძღვანელო, როგორც სასწავლო რესურსი, ვერ შევა, თუ განათლების სამინისტრომ ჯერ კონკრეტული კლასის ამა თუ იმ საგნის სახელმძღვანელოს გრიფირების კონკურსი არ გამოაცხადა. მხოლოდ ამის შემდეგ იწყება ავტორების მიერ სახელმძღვანელოების წერა, ხოლო საგანგებოდ შედგენილი გრიფირების კომისიის (სხვადასხვა სფეროს და მიმართულების სპეციალისტების ჯგუფი) მიერ ხდება ამ სახელმძღვანელოების საბოლოო ეტაპზე დაშვება ან დახარვეზება.
მივყვეთ თანმიმდევრობით. თუ სახელმძღვანელომ პირველი ბარიერი გადალახა, შემდეგ იწყება მეორე, ბევრად რთული ეტაპი, როდესაც კომისია იწონებს ან მოითხოვს სახელმძღვანელოს ჩასწორებას გარკვეული რეკომენდაციების მიხედვით. ეს რეკომენდაციები ეხება წიგნის შინაარსს, მოსწავლეთა ასაკთან შესაბამისობას, ეთიკურობას, გენდერული თანასწორობის დაცვას და კიდევ რამდენიმე მიმართულებას, უპირველესად კი — საგნის და კონკრეტული საფეხურის ეროვნულ სასწავლო გეგმასთან შესაბამისობას. კომისიის მიერ დეტალურად აღწერილი რეკომენდაციებისა და შენიშვნების მიხედვით, ავტორები იწყებენ სახელმძღვანელოების ჩასწორებას და მხოლოდ ყველა რეკომენდაციის დაკმაყოფილების შემდეგ ენიჭება მას გრიფი – ანუ, სახელმძღვანელო სკოლებში დაიშვება ასარჩევად.
ამით იმის თქმა მსურს, რომ საქმეში ჩაუხედავმა პირებმაც იცოდნენ, რომ სახელმძღვანელოების ხარისხი და სასწავლო ფასეულობა მხოლოდ ავტორების პასუხისმგებლობა არაა და მასზე არაერთი კვალიფიციური და გამოცდილი სპეციალისტი მუშაობს.
სულ ბოლოს კი, სკოლა და საგნის მასწავლებელთა გუნდი, რამდენიმე გრიფმინიჭებული კონკურენტი სახელმძღვანელოდან, ირჩევს მათთვის უფრო მისაღებ და მოსაწონ რესურსს.
ახლა ვისაუბროთ სახელმძღვანელოს მნიშვნელობაზე და დავსვათ შეკითხვა:
⇒ რამდენად შესაძლებელია, რომ „ცუდმა“ სახელმძღვანელომ მასწავლებელს არ მისცეს სწავლებაში მაღალი შედეგების მიღწევის საშუალება და პირიქით, რამდენად შესაძლებელია, რომ „კარგმა“ სახელმძღვანელომ ცალსახად განაპირობოს მაღალი შედეგები მოსწავლეთა სწავლაში?
გამოცდილი და მაღალი კომპეტენციის მქონე პედაგოგები მაშინვე იტყვიან, რომ ასეთი გარანტიების გაცემა შეუძლებელია, რადგან სახელმძღვანელო წარმატების ან წარუმატებლობის ერთადერთი განმაპირობებელი ფაქტორი არ არის. ამის დასამტკიცებლად ასეთი არგუმენტიც საკმარისი იქნება: — ერთსა და იმავე სკოლაში, სადაც მასწავლებლები იდენტური სახელმძღვანელოებით ასწავლიან, მოსწავლეთა სწავლის შედეგები შეიძლება მკვეთრად განსხვავებულიც იყოს. ფართო საზოგადოებას შეუძლია აქედან დაასკვნას ის, რაც პედაგოგიურ წრეებში კარგად ნაცნობი მოცემულობაა:
⇒ სახელმძღვანელო არ არის წარმატების მიღწევის ერთადერთი საშუალება და რესურსი. ის ერთგვარი გზამკვლევია, რომელიც მასწავლებელს უადვილებს სწავლების პროცესს, აძლევს საშუალებას განსაზღვროს მოსწავლეთა საჭიროებები, მიჰყვეს ესგ-ს და ამის მიხედვით გაართულოს ან გაამარტივოს სახელმძღვანელოში წარმოდგენილი თემები და საკითხები.
მაშ, შეჯამებისთვის, ვთქვათ, რომ, რასაკვირველია, არსებობს როგორც მაღალი ხარისხის, ასევე ხარვეზიანი სახელმძღვანელოები, მაგრამ მოსწავლეთა სწავლის შედეგებისთვის მასწავლებლის ცოდნას და პროფესიონალიზმს ყოველთვის უფრო მეტი როლი და მნიშვნელობა აქვს, ვიდრე თუნდაც საუკეთესო სახელმძღვანელოს. აქვე, მასწავლებლებში გავრცელებულ კიდევ ერთ მოსაზრებას შემოგთავაზებთ: — ყველაზე უფრო „ცუდი“ სახელმძღვანელოც კი ჯობია სულ უწიგნოდ მუშაობას, რადგან დღევანდელი სასკოლო ინფრასტრუქტურის პირობებში შეუძლებელია, მასწავლებელი მხოლოდ საკუთარი კომპეტენციის, მოტივაციის და შემოქმედებითობის ამარა გავიდეს ფონს. ერთი ადამიანის ძალისხმევა არასდროს არის საკმარისი, ყოველდღიურად, ახალ-ახალი მასალების, რესურსების, თემების და შინაარსის შესაქმნელად, დასაგეგმად და თუნდაც მოსწავლეებისთვის ყოველდღიური სამუშაო ფურცლების დასაბეჭდად.
ვინაიდან მე თავად გახლავართ ქართული ენის გრიფირებული სახელმძღვანელოების ერთ-ერთი ავტორი არაქართულენოვანი სკოლებისთვის, რამდენიმე სიტყვით ამ საგნის სახელმძღვანელოების შექმნის სპეციფიკასაც გაგაცნობთ.
ქართულის, როგორც მეორე ენის სწავლება ისეთივე რთული ან მარტივია, როგორიც ნებისმიერი მეორე ენის (ინგლისურის, ფრანგულის, გერმანულის…). სწავლება უფრო რთულდება, როდესაც ენა შემსწავლელისთვის მეორე ენის სტატუსს კი არ ატარებს, არამედ რეალურად უცხო ენაა. და უფრო მარტივდება, თუ ის მეორე ენაა. ზედაპირულად განვმარტოთ, რას ნიშნავს სტატუსით მეორე ან უცხო ენა.
მეორეა ის ენა, რომელიც არ არის შემსწავლელისთვის მშობლიური ენა, მაგრამ მშობლიურის შემდეგ ყველაზე მეტად ამ ენობრივ გარემოში უწევს ყოფნა — ეს ენა ესმის ქუჩაში, ტელევიზორში, დაწესებულებებში. ხოლო უცხოა ის ენა, რომელთანაც შემსწავლელს შეხება მხოლოდ საკლასო ოთახში უწევს ამ ენის გაკვეთილებზე და მისთვის შესასწავლი ენის გარემო მაქსიმალურად შეზღუდულია.
აქედან გამომდინარე, ცხადი ხდება, რატომ არის სწავლების პროცესი ზოგჯერ უფრო რთული ეროვნული უმცირესობებით დასახელებულ რეგიონებში და ნაკლებად რთული დიდ ქალაქებში, სადაც არაქართულენოვანი სკოლის მოსწავლეს გარს აკრავს ქართულენოვანი გარემო. მას შესასწავლი ენა ესმის ქუჩაში, ტრანსპორტში, მაღაზიებსა და სხვადასხვა დაწესებულებაში, ხშირად ოჯახშიც კი, მაშინ, როცა ზემოთ ხსენებული რეგიონის მოსწავლეები ასეთ გარემოსთან შეხებას მოკლებულნი არიან.
შესაბამისად, ადვილი წარმოსადგენია, რომ ქართულის, როგორც მეორე ენის ერთი კონკრეტული გრიფირებული სახელმძღვანელო შეიძლება რთული აღმოჩნდეს მარნეულის მუნიციპალიტეტის რომელიმე სოფლის სკოლის მოსწავლისთვის და ზედმეტად მარტივი – თბილისის სომხური ან აზერბაიჯანულენოვანი სკოლის მოსწავლისთვის. ამიტომაც, რთულია შეიქმნას ისეთი უნივერსალური რესურსი, რომელიც მთლიანად მორგებული იქნება ასეთი განსხვავებების დასაძლევად. უკვე გასაგებია, რატომ ვისაუბრე ზემოთ მასწავლებლის გადამწყვეტ როლზე, რომელიც სხვადასხვა გარემოებაზე დაკვირვებით ამარტივებს ან ართულებს სახელმძღვანელოს თემებს.
რამდენიმე სიტყვით შევეხები (ქართული, როგორც მეორე ენა) სახელმძღვანელოს სასწავლო თემებს და თავად სახელმძღვანელოს შედგენის ჩვენეულ, ავტორებისეულ პრინციპებს.
თემები, რასაკვირველია, აღებულია ახალი ეროვნული სასწავლო გეგმით შემოთავაზებული საკითხებიდან და ჩვენ მიერ შევსებულია ისეთი შინაარსით, რომელიც მოსწავლეთა ასაკობრივ ინტერესებს შეესაბამება. ჩვენ შევეცადეთ, თემები და შერჩეული თხზულებები მაქსიმალურად მრავალფეროვანი და ღირებული ყოფილიყო. ამისათვის მივმართეთ როგორც ქართველი ავტორების, ასევე ცნობილი უცხოელი ავტორების შემოქმედებას. თუმცა, სწორედ ეს ტექსტები იყო, სახელმძღვანელოს წერისას, მთავარი გამოწვევა.
უნდა მოგახსენოთ, რომ სახელმძღვანელოში ტექსტების უცვლელად შეტანა წიგნს მძიმე და მოუქნელ რესურსად გადააქცევს. ტექსტები აუცილებლად უნდა დაუახლოვდეს კონკრეტულ საფეხურზე მყოფი შემსწავლელის დონეს და შესაძლებლობებს, ამიტომ თითოეულს იმგვარად ადაპტირება სჭირდება, რომ არ დაიკარგოს მთავარი აზრი, მისი მხატვრული ღირებულება და ავტორისეული სტილი. სხვა შემთხვევაში, შეუძლებელი იქნება, ამა თუ იმ საფეხურზე, მოსწავლეებთან შეიტანო რომელიმე მხატვრული ტექსტი და, მისი სირთულის გამო, მათ კითხვისა და სწავლის მოტივაცია არ დაუკარგო. ამ სირთულეს განაპირობებს მხატვრული ტექსტების ლექსიკა, რთული სინტაქსი, მეტაფორები და ფრაზეოლოგიზმები, რომლითაც დატვირთულია ნებისმიერი ტექსტი.
ამგვარად, ავტორებმა და მასწავლებლებმა უარი კი არ უნდა თქვან ლიტერატურული ნიმუშების სწავლებაზე, არამედ უნდა აცნობიერებდნენ ტექსტების ადაპტირების აუცილებლობას და, შესაბამისად, ფლობდნენ სწორად ადაპტირებისთვის საჭირო ტექნიკებს. კონკრეტულად რა არის გასათვალისწინებელი ტექსტების ადაპტირებისთვის, ანუ გამარტივებისთვის? უპირველესად, საჭიროა ზმნებზე ყურადღების გამახვილება ისე, რომ, მაგალითად, მე-4 კლასის ტექსტებში შევხვდეთ მხოლოდ აწმყოს, წყვეტილის და მყოფადის ფორმებს. არ დავუშვათ, რომ ამ ეტაპზე ტექსტებში აირიოს მესამე სერიის მწკრივის ფორმები ან ერთ აბზაცში მონაცვლეობდეს ზმნის 3-4, თუნდაც ნაცნობი, მწკრივის ფორმა. ასევე მნიშვნელოვანია ლექსიკაზე ყურადღების გამახვილება, ლექსიკური ერთეულების მაქსიმალურად გამარტივება და ტექსტების განტვირთვა ისეთი სიტყვებისგან, რომლებიც მოსწავლეს, მოცემულ ეტაპზე, არ გამოადგება მეტყველებაში გადმოსატანად. საჭიროა ფრაზეოლოგიზმებისა და მეტაფორული შინაარსების ჩანაცვლება, რადგან მშობლიურ ენაზეც კი რთულია პატარა ასაკში ამგვარი საკითხავი ამოცანების დაძლევა.
კიდევ უამრავი საკითხია გასათვალისწინებელი, როცა ქართული ენის სახელმძღვანელოებზე გვიწევს მუშაობა, ამიტომაც სიამოვნებით ვიზიარებთ და ვითვალისწინებთ იმ კოლეგების კონსტრუქციულ რჩევებსა და წინადადებებს, რომლებიც ჩვენი სახელმძღვანელოებით ასწავლიან.
დასასრულს კი, სინანულით უნდა აღვნიშნო, რომ განათლების სამინისტროს მიერ, უკვე ორი წელია, შეჩერებულია გრიფირების პროცესი და არაქართულენოვანი სკოლის II, III, IV და XII კლასები ახალი სახელმძღვანელოების გარეშეა დარჩენილი. ზუსტად არ შემიძლია ვთქვა, რა იყო ამ გადაწყვეტილების რეალური მიზეზი, მაგრამ ის კი ვიცი, რომ საბაბი სწორედ კონკრეტული ჯგუფების მიერ სახელმძღვანელოების მისამართით გამოთქმული ზოგადი და ზედაპირული კრიტიკა იყო. მახსოვს, როგორ მიმართა ერთ-ერთი სკოლის დირექტორმა, აწ უკვე ყოფილ, მინისტრს სატელევიზიო ეთერში პათეტიკურად: „სახელმძღვანელოების საკითხი მისახედია, ვერანაირ კრიტიკას ვერ უძლებს ეს წიგნები და იქნებ გვიშველოთ რამეო“… ხომ ყველას გვესმის, რომ ერთ ადამიანს, თუნდაც სკოლის დირექტორს (და, ვფიქრობ, განსაკუთრებით სკოლის დირექტორს), არაფრით არ შეუძლია ერთი წინადადებით შეაფასოს ყველა კლასის და ყველა საგნის სახელმძღვანელოების ვარგისიანობა. ამიტომ არის არასწორიც და საშიშიც უსაგნო კრიტიკა. პროფესიონალებმა ყოველთვის იციან, რომ ამგვარად ფორმულირებულ შეფასებას – „ეს არ არის კარგი სახელმძღვანელო“ – უნდა მოჰყვეს დეტალური აღწერა, რატომ არ არის კარგი და რა შემთხვევაში გახდებოდა ის კარგი. ასეთია მაღალი რეპუტაციისა და კომპეტენციის მქონე პროფესიონალების ქცევა.
სახელმძღვანელოს შეფასება მართლაც გამოცდილი და პროფესიონალი მასწავლებლების და განათლების ექსპერტების საქმეა. მოვუსმინოთ და ვენდოთ მათ და არა იმ მხარეებს, რომელთაც შეფასების მხოლოდ ორი კრიტერიუმი აქვთ: კარგია ან ცუდია.
