როგორია საქართველოში არასრულწლოვანთა მართლმსაჯულების სისტემა – სჯერათ თუ არა ბავშვის ან პირიქით, ენდობა თუ არა არასრულწლოვანი მართლმსაჯულების სისტემას და რატომ არ ვუწოდებთ ბავშვებს „დამნაშავეებს“ – ამ თემებზე გადაცემაში „შენი შუადღე“ ვრცლად ისაუბრა ბავშვთა საკითხებზე მომუშავე პროკურორმა, ია ჩხეიძემ და მთავარ გზავნილად, რომელსაც არასრუწლოვანთა მართლმსაჯულება ეყრდნობა, ბავშვების მოსმენა დაასახელა – „პირველ რიგში, მოვუსმინოთ ბავშვებს და მართლმსაჯულება განვახორციელოთ ბავშვის საჭიროებაზე ორიენტირებულად“.
⇒ რა არის არასრულწლოვანთა მართლმსაჯულების განხორციელების პროცესში ყველაზე მნიშვნელოვანი
ვისაც მართლმსაჯულების პროცესში ბავშვებთან გვიწევს შეხება, ასმაგად მეტი პასუხისმგებლობა გვაკისრია. განსაკუთრებული ყურადღების მიქცევაა საჭირო, რომ მართლმსაჯულება მთლიანად ბავშვზე იყოს ორიენტირებული; მართლმსაჯულების განხორციელების პროცესში უნდა შევძლოთ ყველაზე მთავარი – მოვუსმინოთ ბავშვებს და მათ საჭიროებაზე ორიენტირებულად განვახორციელოთ. ამ ორ მთავარ პრინციპს ეფუძნება ჩვენს ქვეყანაში არასრულწლოვანთა მართლმსაჯულების კანონმდებლობა, გამომდინარე იქიდან, რომ ამ ორ ფუნდამენტურ პრინციპს აღიარებს საერთაშორისო მიდგომებიც – ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო და ბავშვის უფლებათა კონვენცია. ორივე ხაზგასმით მიუთითებს სახელმწიფოებს, რომ განახორციელონ ეს ფუნდამენტური უფლებები.
ძალიან მნიშვნელოვანია, ბავშვები ენდობოდნენ პროკურატურას. ზოგადად, მართლმსაჯულებაში ბავშვი რამდენიმე სტატუსით შეიძლება მოხვდეს – შესაძლოა, ის აღმოჩნდეს დაზარალებული, დანაშაულის შედეგად და ამ სტატუსით მოუწიოს მართლმსაჯულების პროცესში მონაწილეობა; შესაძლებელია, დანაშაულის შემსწრე იყოს ან დანაშაულის შესახებ ფლობდეს ინფორმაციას და როგორც მოწმეს მოუწიოს მართლმსაჯულებასთან თანამშრომლობა; ასევე, შესაძლებელია, ცხოვრებისეული სირთულეებიდან გამომდინარე, რომელსაც ის, უბრალოდ, ვერ გაუმკლავდა, კანონთან კონფლიქტში აღმოჩნდეს და ეს იმის გამო მოხდეს, რომ მარტო იყო გარკვეული სირთულის წინაშე და არ ეყო რესურსი, სწორი გამოსავალი ეპოვა. ამიტომ, ჩვენ მას აუცილებლად უნდა დავეხმაროთ, ეს კონფლიქტი დავაძლევინოთ და მისი სწორი რეაბილიტაცია მოვახდინოთ. ყველა შემთხვევაში, ბავშვმა უნდა იცოდეს, რომ პროკურატურა და პროკურორი, რომელთანაც მას შემხებლობა მოუწევს, მისი თანამდგომი იქნება, რომ ის აუცილებლად შეეცდება ფაქტების ობიექტურად გაანალიზებას, იზრუნებს იმაზე, რომ ის იყოს მსმენელი და გადაწყვეტილებებსაც სწორედ მისი საჭიროებებისა და ინდივიდუალური მიდგომების შესაბამისად მიიღებს.
⇒ რა ასაკიდან იწყება ბავშვებთან თანამშრომლობა
როდესაც დაზარალებულ ბავშვებზე ვსაუბრობთ, ამ შემთხვევაში, შეიძლება ნებისმიერი ასაკის ბავშვთან მოგვიწიოს თანამშრომლობა, რადგან, სამწუხაროდ, დაზარალებული შეიძლება ნებისმიერ ასაკში აღმოჩნდეს. იმ შემთხვევაში, თუ ბავშვი მოწმეა, რომელსაც სურს დანაშაულთან დაკავშირებით მოგვითხროს, მიუხედავად მისი ასაკისა, მოვუსმენთ და მის ინტერესებს გავითვალისწინებთ. მაგრამ, რაც შეეხება ბავშვებს, რომლებიც კანონთან კონფლიქტში აღმოჩნდებიან და ამ კუთხით სჭირდებათ ჩვენი დახმარება, აქ 14-დან 18 წლამდე ვართ შეზღუდულები იმიტომ, რომ პასუხისმგებლობის ასაკი, ჩვენი კანონმდებლობის მიხედვით, 14 წლის შემდგომ დგება. თუმცა, აქ ერთი საკითხიც უნდა გავმიჯნოთ – კანონთან კონფლიქტში ბავშვი მხოლოდ 14 წლიდან არ მოდის.
⇒ რას ნიშნავს კანონთან კონფლიქტში ყოფნა?
შევეცდები, ბავშვებისთვის უფრო გასაგები რომ იყოს, მარტივად ავხსნა – კანონთან კონფლიქტში ყოფნა ნიშნავს, რომ კანონი გვიდგენს გარკვეული ქცევის წესებს, რომელსაც უნდა დავემორჩილოთ. აღმოჩნდება ხოლმე, რომ, როცა პრობლემების წინაშე დავდექით, ჩვენ ამ დადგენილ წესებს ვერ დავემორჩილეთ, ანუ მოგვიწია კანონის დარღვევა და კანონთან კონფლიქტში აღმოვჩნდით, ეს იმას ნიშნავს, რომ ჩავიდინეთ დანაშაული. მაგალითად, არ გვქონდა საჭირო თანხა და ამიტომ მაღაზიიდან ნივთი უნებართვოდ გამოვიტანეთ, ან მოხდა რაღაც კონფლიქტი, რომლის მოგვარებაში არავინ დაგვეხმარა, ამიტომ მისი ძალადობრივი გზით გადაჭრა მოგვიწია, რის გამოც სხვისი ჯანმრთელობა დავაზიანეთ ან ემოციური ტრავმა მივაყენეთ. ეს ყველაფერი ჩვენი კანონმდებლობით დანაშაულია, მაგრამ ჩვენ შეგნებულად არ ვამბობთ, რომ ბავშვები დამნაშავეები არიან.
⇒ რატომ არ ვამბობთ, რომ ბავშვები დამნაშავეები არიან?
ეს ძალიან მნიშვნელოვანია. საერთაშორისო სამართლებრივ ნორმებსა და ჩვენი ქვეყნის კანონში წერია: „კანონთან კონფლიქტში მყოფი“ – ეს სამართლებრივი ფრაზა, თავის თავშივე, ძალიან ბევრ ნიუანსს გულისხმობს. მაგალითად, იმას, რომ ბავშვები არ არიან ფსიქოემოციურად ჩამოყალიბებული ადამიანები. რა თქმა უნდა, ისინი სრულფასოვანი ადამიანები არიან, მაგრამ არ აქვთ ის გამოცდილება, რაც ჩვენ, ზრდასრულებმა შევიძინეთ. მათგან განსხვავებით, სწორედ ამ გამოცდილების საფუძველზე შეგვიძლია სწორი გადაწყვეტილებების მიღება, იმის გაცნობიერებაც, რა წესებს გვიდგენს კანონი და რომ ამ დადგენილ წესებს განზრახ ვარღვევთ. მიუხედავად ყველაფრისა, ბავშვები არ არიან დამნაშავეები. და თუ რატომ, ამას კიდევ ერთხელ განვმარტავ – რთულ სიტუაციაში აღმოჩნდნენ, თავიანთი ასაკის შესაბამისად და გამოუცდელობიდან გამომდინარე, პრობლემებთან დამოუკიდებლად გამკლავება ვეღარ შეძლეს, ამიტომ კანონთან კონფლიქტში მოვიდნენ და ესეც იმის გამო, რომ უფროსებს სადღაც რაღაც შეგვეშალა.
⇒ რა მიდგომები და მექანიზმები აქვს სახელმწიფოს კანონთან კონფლიქტში მყოფ ბავშვებთან მიმართებაში – როგორ ცდილობს დაეხმაროს არასრულწლოვანს იმ ქცევის გააზრებაში, რომელიც სამომავლოდ აღარ უნდა გაიმეოროს?
უნდა გვახსოვდეს, რომ ნებისმიერი ადამიანი, მიუხედავად ასაკისა, პასუხისმგებელია თავის საქციელზე, ოღონდ, ესეც კანონის ფარგლებში, ჰუმანურად უნდა ხდებოდეს, მით უმეტეს, როდესაც ბავშვებს ვეხებით. შესაბამისად, სასჯელი, რომელიც დანაშაულს ახლავს, ბავშვებთან მიმართებით განსხვავებულია.
ჩვენს ქვეყანაში ძალიან კარგი მექანიზმები მოქმედებს არასრულწლოვანთა მართლმსაჯულების სისტემაში, განსაკუთრებით მას შემდეგ, რაც არასრულწლოვანთა მართლმსაჯულების კოდექსი მივიღეთ. სწორედ ამ დროიდან იწყება განრიდება-მედიაციის მექანიზმის დანერგვა, იმის საპასუხოდ, როგორ შეიძლება დავეხმაროთ ბავშვს გაუმკლავდეს რთულ სიტუაციებს, რომ შევძლოთ მისი სოციალიზაცია-რეაბილიტაცია.
განრიდება-მედიაცია, პირველ რიგში, ნიშნავს იმას, რომ ბავშვმა პასუხისმგებლობა გააცნობიეროს. მინდა მათ იცოდნენ, რომ თუკი არ დაეკისრებათ სასჯელი სისხლის სამართლებრივი გაგებით, ეს არ ნიშნავს იმას, რომ პასუხისმგებლობას არ დავაკისრებთ. ყველა ადამიანმა და მათ შორის ბავშვმა, რომელიც სრულფასოვანი პიროვნებაა, საკუთარ ქმედებაზე პასუხისმგებლობა უნდა აიღოს. სწორედ ამას გულისხმობს განრიდება-მედიაციის პროგრამა და თან, მნიშვნელოვანია, რომ მოზარდს ნასამართლეობა არ დარჩება. პროგრამის ფარგლებში, ჩვენ მათ ვაძლევთ შესაძლებლობას, მიიღონ შესაბამისი სარეაბილიტაციო პროგრამები, ვეხმარებით იმ დანაშაულის გააზრებაში, რაც ჩაიდინა, იმის გაცნობიერებაშიც, რა ზიანი მიაყენა საზოგადოებას. გვაქვს ხოლმე შემთხვევები, როცა ბავშვი ვერ ხვდება, რომ დანაშაული ჩაიდინა. მას შემდეგ, რაც ვიწყებთ მასთან კომუნიკაციას და ვუხსნით, რა ზიანი მოუტანა საზოგადოების წევრს, ისეთივე პრობლემების წინაშე მდგომ ადამიანს, როგორც თვითონაა, ბავშვი სრულად იაზრებს ამ ყველაფერს. ამიტომ ვთანხმდებით, რომ განრიდება-მედიაციის პროგრამა მხოლოდ ლიბერალური მიდგომა არ არის, ეს პასუხისმგებლობის ალტერნატიული ფორმა და ზომაა. ამ პროგრამის ფარგლებში, ძალიან ბევრი ადამიანი შედის ბავშვთან კომუნიკაციაში, არკვევს მის ინდივიდუალურ საჭიროებებს; პრობაციის ეროვნული სააგენტოს სოციალური მუშაკი, საწყის ეტაპზე, ძალიან დეტალურად აფასებს ბავშვის ინდივიდუალურ საჭიროებებს, რისკებს, გამოკვეთს დამცავ ფაქტორებს, ანუ ადგენს, სად სჭირდება ბავშვს დახმარება, რა არის მისი ძლიერი მხარე, რაც კიდევ უფრო მეტად უნდა გავაძლიეროთ, რომ მომავალში ცხოვრების სწორი გზა აირჩიოს.
⇒ პრევენციის როლი, ანუ როგორ ვმუშაობთ ბავშვებთან ადრეულ პერიოდში, ვიდრე მათ ცხოვრებაში ინტენსიური ჩარევა არ გვჭირდება
ვიდრე პრევენციაზე ვისაუბრებ, ძალიან დიდი მადლობა მინდა გადავუხადო აშშ-ს, ევროკავშირს, ევროსაბჭოს და გაეროს ბავშვთა ფონდს, არასრულწლოვანთა მართლმსაჯულების სისტემის განვითარებაში მათი წვლილი ძალიან დიდია.
ვთანხმდებით იმაზე, რომ სწორი გზით მივდივართ. ამის დასტურია თუნდაც ის სწორად წარმოჩენილი პრობლემები, სადაც კიდევ უფრო მეტი ჩარევა და მეტი ძალისხმევაა საჭირო, ეს ნამდვილად პრევენციული მიმართულებებია. მაგალითად, განათლების ეტაპზე თუ მეურვეობა-მზრუნველობის ორგანოს კუთხით, გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს პრევენციული ღონისძიებების გატარების მიმართულებით დაგეგმილ ღონისძიებებს და მათ განხორციელებას. იუსტიციის სამინისტროში არსებობს პრევენციის ცენტრი, რომელიც ასევე ძალიან დიდ როლს თამაშობს ამ მიმართულებით და მიხარია, რომ გარკვეული სასიკეთო ძვრებიც გვაქვს. თუნდაც, 14 წლამდე ასაკის ბავშვებთან მიმართებაში, რეფერირების მექანიზმის ამუშავება, რაც გულისხმობს, რომ თუკი 10, 11, 12, 13 წლის ბავშვი კანონთან კონფლიქტში აღმოჩნდება, მისი განმეორებითი დანაშაულისგან დასაცავად (როდესაც 14 წლის გახდება, ჩვენთან რომ აღარ მოვიდეს), დაუყოვნებლივ გადავამისამართებთ რეფერირების მექანიზმში, რომლის შემდეგაც, რეფერირების ინსტიტუცია იზრუნებს იმაზე, რომ მან განმეორებით დანაშაული აღარ ჩაიდინოს. ამ მიმართულებით მუშაობა ახალი დაწყებულია და ძალისხმევა გასაასმაგებელია. თუმცა, კიდევ ერთხელ აღვნიშნავ, რომ კარგი ნაბიჯებით მივდივარათ და, არასამთავრობო სექტორთან და ყველა სათანადო უწყებასთან კოორდინაციით, ეს პრობლემაც აუცილებლად დაიძლევა. იმედია, კიდევ უფრო გააქტიურდებიან ადგილობრივი თვითმმართველობები და ის მექანიზმებიც, რომლებიც პრევენციულ ღონისძიებებზე იქნება მიმართული, უფრო ეფექტური იქნება.
⇒ რა გზით და რა ხერხებით ცდილობს პროკურორი ბავშვის ნდობის მოპოვებას?
პირველ რიგში, ბავშვმა აუცილებლად უნდა იგრძნოს, რომ მისი მეგობრები ვართ, სხვაგვარად არაფერი გამოვა. პროკურორებს აქვთ ამის გამოცდილება – მათ უწევთ, იყვნენ ბავშვების მეგობრები, გაიზიარონ მათი ინტერესები. ბავშვებთან პირველი კომუნიკაცია – გამოკითხვის პროცესი, არა მხოლოდ პროკურორის, არამედ გამომძიებლის მხრიდან, იწყება არა პირდაპირ საქმეზე საუბრით, არამედ სწორედ იმით, რომ ბავშვი მიხვდეს, რომ ჩვენ საერთო ინტერესები გვაქვს. ჩვენ აუცილებლად უნდა ვიპოვოთ ეს საერთო ინტერესები. ამიტომ, პროკურორი თუ გამომძიებელი, ბავშვთან პირველად კომუნიკაციას ამის ძიებით იწყებს, აღმოაჩინოს საერთო მათ შორის – როგორ ატარებს ბავშვი თავისუფალ დროს და ა.შ.
თავისთავად, როცა ბავშვის საქმეზე ვმუშაობ, ძალიან დიდია ემოციური ფაქტორი. ყველაზე მეტად რისიც გვეშინია ხოლმე, გვენდობა თუ არა და დაგვიჯერებს თუ არა. ეს ჩვენთვის ყველაზე მთავარი შფოთვაა, რომელიც ბავშვის საქმეებზე მუშაობას ახლავს. თუკი ბავშვი გენდო და შემოვიდა კომუნიკაციაში, შემდეგ აუცილებლად გულწრფელი იქნება. სწორედ ამიტომ მინდა ბავშვებს ვუთხრა, რომ ჩვენც გვჭირდება მათგან იმპულსი, გვინდა, რომ ისინი მოვიდნენ ჩვენამდე. მინდა ისიც იცოდნენ, რომ ჩვენ ნამდვილად მათ გვერდით ვართ და ძალიან მნიშვნელოვანია, აცნობიერებდნენ რამდენად აუცილებელია ეს კომუნიკაცია. ჩვენ ხომ გადაწყვეტილებებს ფაქტებზე დაყრდნობით ვიღებთ და თუ ამ ფაქტებზე მათთან არ ვისაუბრეთ, რა თქმა უნდა, ვერც სწორად გაანალიზებას შევძლებთ.
⇒ სჯერა თუ არა ბავშვების პროკურატურას?
მინდა ბავშვებმა იცოდნენ, რომ მე მათ ნამდვილად დავუჯერებ. ამის კარგი გამოცდილებაც დაგროვდა არასრულწლოვანთა მართლმსაჯულების სისტემაში და უკვე კარგი პრეცედენტები არსებობს – ჩვენ შევძელით ბავშვთა უფლებების დაცვა, როდესაც მათ დავეხმარეთ. საბედნიეროდ, უკვე გვაქვს განრიდებული ბავშვების ძალიან კარგი უკუკავშირები, როცა წლების შემდეგ გვქონდა მათთან გარკვეული შეთავაზებები და კომუნიკაცია. ისინი მადლობას გვიხდიდნენ, რომ მიეცათ ამ ყველაფრის გაკეთების შესაძლებლობა. ეს მაგალითები ჩემთვის ერთგვარი იმპულსია.
ამის გარდა, ბავშვებმა უნდა იცოდნენ, რომ თუკი მართლმსაჯულების პროცესში, ნებისმიერი პროფესიონალი, დაარღვევს მათ უფლებას, შეუძლიათ ამაზე ჰქონდეთ რეაქცია.
⇒ განსაკუთრებული რჩევა ბავშვებს
პირველ რიგში, იცოდნენ, რომ ბავშვი არასდროს არ უნდა იყოს მარტო პროკურორთან და გამომძიებელთან, მის გვერდით აუცილებლად უნდა იყოს კანონიერი წარმომადგენელი – მშობელი ან სხვა პირი. მაგრამ, თუკი ვერ მოხერხდა კანონიერი წარმომადგენლის მოძიება, მაშინ მათ გვერდით აუცილებლად იქნება სოციალური მუშაკი. ამიტომ, ნებისმიერ დროს, მათ შეუძლიათ, თხოვნით მიმართონ მას, რომ აქვთ კონკრეტული საჭიროება საგამოძიებო მოქმედების მიმდინარეობისას. ეს აუცილებლად გათვალისწინებული იქნება. გამომძიებლის შემდეგ, შეიძლება უშუალოდ პროკურორთან შეხვედრაც მოითხოვონ, ინფორმაციის მისატანად, რასაც სათანადო რეაგირება მოჰყვება.
⇒ ამით დავიწყე და ამითვე დავასრულებ – მთავარია მოვუსმინოთ ბავშვებს!
არასრულწლოვანთა მართლმსაჯულებისთვის სწორედ ეს არის ყველაზე მთავარი საყრდენი – ჩვენ უნდა ვუსმენდეთ მათ. თუ არ გვეცოდინება რა გადახდა ბავშვს, სად, როდის და რა გარემოებაში, მტკიცებულებებს ვერ მოვიპოვებთ. ამიტომ უმნიშვნელოვანესია, პირველ რიგში, ბავშვთან კომუნიკაცია. გამოკითხვისა და საქმეზე არსებული მნიშვნელოვანი მტკიცებულებების გარდა, დამხმარე მექანიზმებიც მუშაობს, მაგალითად, ფსიქოლოგის მომსახურება და რეაბილიტაციის კომპონენტები. ბავშვმა იცის, რომ ის დაცული იქნება განმეორებითი ძალადობისგან, მას დაეხმარებიან განცდილი ფსიქოლოგიური ტრავმის დაძლევაში. არ შემიძლია არ აღვნიშნო თბილისში ე.წ. „ბარნაჰუსის სახლის“ („სახლი ბავშვებისთვის“) გახსნა, რომელიც ძალიან მნიშვნელოვანი წინგადადგმული ნაბიჯია მართლმსაჯულების სისტემაში, სადაც ბავშვის გამოკითხვა, მასთან კომუნიკაცია, ფსიქოლოგიური მომსახურება და განგრძობადი რეაბილიტაცია ერთ სივრცეშია მოქცეული. ამიტომ ვამბობთ, რომ სწორი გზით მივდივართ და ვუსმენთ ბავშვებს! ეს არის გზა შემდგომი კომუნიკაციისთვის, ეფექტური მიდგომებისთვის. რაც მთავარია, პროცესების ისე წარმართვისთვის, რომ ბავშვზე იყოს ორიენტირებული და რომ აუცილებლად დავსჯით დამნაშავეს, რომელმაც მას რაღაც ტიპის ზიანი მიაყენა.
