სამოქალაქო ინტეგრაციისა და ეროვნებათშორისი ურთიერთობების ცენტრის (შალვა ტაბატაძე, ნათია გორგაძე, კახა გაბუნია) მორიგი კვლევა – კვოტირების სისტემა განათლების პოლიტიკის ჭრილში – მნიშვნელოვანია იმითაც, რომ ეხება ეთნიკური უმცირესობებისა და ეთნიკური ჯგუფების განათლების საკითხებს. ეს სისტემა ჩვენს ქვეყანაში 2010 წლიდან მოქმედებს და კვლევებიც, პერიოდულად, იმ მიზნით ხორციელდება, რომ პოლიტიკის განმსაზღვრელებმა თვალყური მიადევნონ დინამიკას, რა და როგორ იცვლება წლიდან წლამდე, რა გამოწვევები თუ გადაულახავი პრობლემები ჩნდება ამა თუ იმ ეტაპზე.
ჩვენი ქვეყნის რეალობიდან გამომდინარე, ეს უნდა იყოს პოლიტიკის მნიშვნელოვანი ინსტრუმენტი უმაღლეს განათლებაზე თანაბარი წვდომის უზრუნველსაყოფად, რასაც იცავს საერთაშორისო თანამეგობრობის ყველა დემოკრატიული ქვეყანა. არაერთი სამეცნიერო მტკიცებულება არსებობს კვოტირების სისტემის დანერგვით მიღებული სარგებლის თაობაზე, რადგან, საბოლოო ჯამში, საშეღავათო პოლიტიკა გავლენას ახდენს უნივერსიტეტში მიღების პროცესის სამართლიანობაზე, ეფუძნება სოციალური თანასწორობისა და მრავალფეროვნების ხელშეწყობის იდეას.
რა იცვლება ამ მიმართულებით ქართულ სინამდვილეში?
არსებითად არაფერი. კვლევის მასალებიდან ირკვევა, რომ დადებითი ტენდენცია მხოლოდ რაოდენობრივ ზრდაშია – არაქართულენოვანი სკოლების უფრო და უფრო მეტი კურსდამთავრებული გამოთქვამს სურვილს, სწავლა გააგრძელოს ქართულ უმაღლეს სასწავლებელში. თუმცა, ასევე კვლევების (წინა წლებისაც) მიგნებები ადასტურებს საკანონმდებლო კუთხით არსებულ, თითქმის ერთსა და იმავე, პრობლემას, რაც ხელს უშლის კვოტირების სისტემის სრულფასოვან დანერგვას, რაც საერთოა ყველა უნივერსიტეტისთვის და რასაც უნივერსიტეტები თავად ვერ მოაგვარებენ. ეს ის საკითხებია, სადაც ნათლად ჩანს ეთნიკური უმცირესობებისა თუ მცირე ეთნიკური ჯგუფების უფლებების სრული უგულებელყოფა. ამ კონტექსტში განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს ხარისხის მხარდამჭერი სისტემის ჩამოყალიბება, სახელმწიფო ენის შესწავლისთვის მოტივაციის გაზრდა, სასკოლო განათლებაში ისეთი თანმიმდევრული მუშაობა, რომელიც მომავალ სტუდენტს მიაახლოებს საუნივერსიტეტო განათლების დონესთან. ეს ძალზე მნიშვნელოვანი საკითხები არასათანადო დოზითაა გათვალისწინებული განათლების პოლიტიკაში.
კვლევაში კიდევ ერთხელ ნათლად გამოიკვეთა არაქართულენოვანი სკოლების კურსდამთავრებულთათვის მშობლიურ ენაზე უნარების გამოცდის არაეფექტურობის შესახებ. წინა და ახალი კვლევაც კვლავ ადასტურებს, რომ უნარების გამოცდა ვერ იძლევა ამომწურავ ინფორმაციას იმის შესახებ, რამდენად იქნება წარმატებული სტუდენტი უმაღლესი განათლების საფეხურზე. მიუხედავად ამისა, ერთადერთ შესაძლებლობად კვლავ უნარების გამოცდა რჩება.
ამასთან ერთად, მკვლევრები საჭიროდ მიიჩნევენ ზუსტი ინფორმაციის არსებობას მომავალი სტუდენტების მიერ სახელმწიფო ენის ფლობის თაობაზე. ეს მნიშვნელოვანი ფაქტორია, რადგან არსებობს დიდი ალბათობა, ქართული ენის ერთწლიან პროგრამაში ერთად მოხვდნენ აბიტურიენტები, რომლებიც აბსოლუტურად არ ფლობენ სახელმწიფო ენას და ისინიც, ვისაც კარგად აქვს განვითარებული ენობრივი კომპეტენციები. ბუნებრივია, მათი შედეგები რადიკალურად განსხვავებული იქნება. აქაც მკვლევრები გამოსავალს ხედავენ პროგრამის სახელმწიფო ენის ფლობის მიხედვით დიფერენცირებულობაში. ისინი არ მიიჩნევენ, რომ ქართული ენის ცოდნამ განსაზღვროს პროგრამაზე მოხვედრის შანსები, ეს კონკურენციის მხოლოდ ერთ-ერთი შემადგენელია, მაგრამ საჭიროდ მიაჩნიათ, არსებობდეს ენის ფლობის კომპეტენციის დადასტურებული დონე, რათა უნივერსიტეტებმა წინასწარ იცოდნენ თავიანთი სტუდენტების შესაძლებლობები და შესაბამისად დაგეგმონ განსხვავებული ტიპის სწავლებები სტუდენტების საჭიროებების გათვალისწინებით. ეს შეიძლება იყოს დისციპლინარული ენის განვითარებაზე ორიენტირებული თუ სპეციფიკური ან აკადემიური ტერმინოლოგიის მოდულები. დიფერენცირებული პროგრამებიც ამისთვისაა საჭირო – ერთი და იმავე მოდულის წარმატებით გავლას ვიღაც ერთ წელში შეძლებს, ვიღაც – ნახევარში, მიუხედავად იმისა, რომ გამოცდა უნარებში ორივემ ჩააბარა და მათი ზოგადი აკადემიური მზაობა მაღალია.
კვლევაში ერთ-ერთი აქცენტი ამ საკითხზეცაა გაკეთებული.
გარდა ამისა, კვლევის შედეგები ცხადყოფს, რომ უთანასწორობაა თავად ეთნიკურ ჯგუფებს შორისაც. იმის გათვალისწინებით, რომ აზერბაიჯანულენოვანი აბიტურიენტების რაოდენობა 3-ჯერ მეტია სომხურენოვანებზე, გამოდის, რომ ის კვოტა, რომელიც თანაბრადაა გადანაწილებული ამ ორ ეთნიკურ ჯგუფს შორის, გაცილებით დიდი კონკურენციის პირობებს უქმნის აზერბაიჯნულენოვანებს – აქ კონკურენტებმა გაცილებით მაღალი სკალირებული ქულა უნდა დააგროვონ კვოტაში მოსახვედრად და ერთწლიანი კურსის დასაფინანსებლად, რაც არ არის სამართლიანი. თუმცა, ქართული ენის პროგრამის დასრულებას ახალი პრობლემა მოსდევს – პროფესიული პროგრამის სწორად არჩევა. იმის გამო, რომ სტუდენტს ხშირად არ აქვს სრული ინფორმაცია ამა თუ იმ პროგრამის შესახებ, არჩევანს რომელიმე პოპულარულ პროფესიაზე აკეთებს საკუთარი შესაძლებლობებისა თუ უნარების გათვალისწინების გარეშე, მათ არც შრომის ბაზრის მოთხოვნებზე აქვთ წარმოდგენა. მაგალითად, როცა ირჩევენ ინგლისურ ფილოლოგიას, ფიქრობენ, რომ ამ ფაკულტეტზე სწავლით ენის ფლობის კომპეტენციას გაიუმჯობესებენ. პროგრამის შინაარსის გაუცნობიერებლობას კი ცუდ შედეგამდე მივყავართ. მსგავსი შეცდომისგან აუცილებლად უნდა ვიხსნათ სტუდენტი – ნათქვამია კვლევაში. იქვე ხაზგასმულია, რომ აბიტურიენტს, უმაღლესში ჩაბარებამდე, ჰქონდეს უფრო მეტი ინფორმაცია თითოეული საგანმანათლებლო პროგრამის შინაარსის შესახებ, რომ არჩევანი იყოს რეალისტური და საკუთარი შესაძლებლობიდან გამომდინარე. რაც შეეხება თავად უნივერსიტეტს, არც აქ არის საკმარისი ამ კუთხით გაწეული მუშაობა, ვერც იგი ახერხებს სტუდენტებისთვის სწორი მიმართულების მიცემას. უპირველეს ყოვლისა, იგულისხმება პროგრამის მასწავლებლებთან, ქართველ თანატოლებთან ერთად სტუდენტურ ცხოვრებაში მათი აქტიური მონაწილეობა, რაც ხელს შეუწყობს ენობრივი კომპეტენციის ამაღლებას და, შესაბამისად, პრობლემის მოგვარებასაც გააადვილებს.
კვლევაში ლაპარაკია თანაბარი საგანმანათლებლო შესაძლებლობების უზრუნველყოფის მექანიზმის არარსებობაზე სახელმწიფო პოლიტიკის დონეზე. ესაა საბაკალავრო პროგრამების დაფინანსების დისკრიმინაციულობა – აზერბაიჯანული და სომხურენოვანი სტუდენტები, რომლებიც ქართული ენის ერთწლიანი პროგრამის გავლის შემდეგ სწავლას აგრძელებენ სახელმწიფოს მიერ პრიორიტეტულად აღიარებულ მიმართულებებზე, არ სარგებლობენ საყოველთაო სახელმწიფო დაფინანსებით.
ამ გადაწყვეტილებას სახელმწიფო ასე ხსნის: ერთწლიანი პროგრამის გავლით მათ მიიღეს უკვე სარგებელი, ხოლო დაფინანსების მსურველმა მისაღები გამოცდები ქართველი აბიტურიენტების მსგავსად უნდა ჩააბაროს. აქვს მეორე ახსნაც – უმაღლესი საგანმანათლებლო სისტემის დაფინანსების რეფორმა.
ბუნებრივია, მსგავსი მიდგომა ვერ უზრუნველყოფს ხელმისაწვდომობის თანაბარ შესაძლებლობას. ზოგადად, პროგრამას შესაძლოა ჰქონდეს რაიმე წინაპირობა, მაგრამ ის უნდა ვრცელდებოდეს ყველაზე და არა რომელიმე ჯგუფზე. ეს არის სამართლიანობის პრინციპი.
კვოტირების კონტექსტში კვლევის არეალში მოხვდა უკრაინულ-რუსულენოვანი ჯგუფიც. ნათქვამია, რომ პოლიტიკის დოკუმენტი არც მათ ინტერესებს ითვალისწინებს. რაც შეეხება ოსურ და აფხაზურ ეთნიკურ ჯგუფებს, კვოტირების სისტემაში მათი გათვალისწინება მხოლოდ ფორმალურ ხასიათს ატარებს, რადგან არასოდეს უსარგებლიათ ამ შეღავათით. რაც შეეხებათ რუსულენოვანებს, ისინი შეიძლება იყვნენ საქართველოს მოქალაქეები, ეთნიკური ქართველები ან მოქალაქეები რუსულენოვანი ქვეყნებიდან, რომლებიც საკუთარ მომავალს უკავშირებენ საქართველოს უნივერსიტეტებს. იმის გამო, რომ მისაღები გამოცდები ჩვენთან რუსულ ენაზე არ ტარდება, მათ ექმნებათ პრობლემები, რომელთა მოგვარებას ცდილობენ შემოვლითი გზით ან მეზობელ ქვეყნებში გასვლით.
დოკუმენტს თან ერთვის რეკომენდაციები, რომლებიც მიმართულია უმაღლესი განათლების ხელმისაწვდომობისა და თანაბარი საგანმანათლებლო შესაძლებლობების პოლიტიკის გაუმჯობესებისათვის. კერძოდ, აღნიშნულია დაფინანსების სისტემის მოდიფიცირება და უკეთ მორგება საქართველოს უმაღლეს სასწავლებლებში ეთნიკური უმცირესობების აბიტურიენტთა მოთხოვნების პროპორციულად; მნიშვნელოვანია დაფინანსების საკითხების გადაწყვეტა ადგილობრივ დონეზე მუნიციპალიტეტების მიერ; ქართულ ენაში მომზადების ერთწლიანი პროგრამის სტუდენტებს შესაძლებლობა ჰქონდეთ, მიიღონ პირველი საფეხურის მიზნობრივი პროგრამების მოთხოვნებთან საკუთარი შესაძლებლობების შედარების საშუალება აკადემიურ აქტივობებზე დაკვირვებით, სტუდენტებსა და ლექტორ-პროფესორებთან ინტერაქციით; მნიშვნელოვანია, კვოტების სისტემის ფარგლებში, შეიქმნას ქართული ენის კომპეტენციების დადასტურების ეფექტური სისტემები.
♦ ♦ ♦
კვლევის პრეზენტაციას ესწრებოდნენ განათლების სამინისტროსა და უნივერსიტეტების წარმომადგენლები. უნივერსიტეტები დაინტერესებულნი არიან გაცემული რეკომენდაციების შესრულებით, თუმცა ფაქტია, რომ პოლიტიკის განსაზღვრაზე დამოკიდებულება მათ ზღუდავს თავისუფალი და ქმედითი ნაბიჯების გადადგმაში. ფაქტია, რომ ყოველ წელს უფრო და უფრო მეტი ახალაგზრდა აგრძელებს სწავლას ქართულ უნივერსიტეტებში, გაიზარდა კონკურენციაც, მაგრამ ისიც ფაქტია, რომ გამოცდილებაზე, კვლევების შედეგებზე დაფუძნებული გადაწყვეტილებები არ მიიღება, რადგან ამ საკითხების მიმართ სახელმწიფოს მიდგომა ფორმალურია, რაც კარგად ჩანს სამოქალაქო ინტეგრაციისა და სტრატეგიის სამოქმედო გეგმაშიც, სადაც აქცენტი გაკეთებულია რაოდენობრივ მაჩვენებლებზე და არა ისეთი ტიპის გრძელვადიან თვისობრივ შედეგებზე, რომელმაც უნდა შეცვალოს არსებული ვითარება – მაქსიმალურად უზრუნველყოს უმაღლეს განათლებაზე ეთნიკური უმცირესობების თანაბარი ხელმისაწვდომობა.
ანა ფირცხალაიშვილი
