ნაზი საბანიძე
სსიპ მესტიის მუნიციპალიტეტის სოფელ ლახამულის საჯარო სკოლის ქართული ენისა და ლიტერატურის მასწავლებელი
ლიტერატურის სწავლების დროს, წარმოუდგენელია, გვერდი აუარო პერსონაჟს. ტერმინი Personnage ფრანგული წარმომავლობისაა და ნიშნავს მოქმედ გმირს. ეპიკური და დრამატული ნაწარმოები წარმოუდგენელია პერსონაჟთა გარეშე.
წარმოგიდგენთ პერსონაჟთა მარტივი კლასიფიცირების ერთგვარ მცდელობას. ცხადია, რომ ნაშრომი სრულად ვერ ამოწურავს საკითხს, მაგრამ მასწავლებლებისთვის მარტივი და კარგი რესურსი იქნება.
» მთავარი და არამთავარი პერსონაჟი. მთავარი პერსონაჟი ნაწარმოებში ცენტრალური, აქტორი ფიგურაა; ეპიზოდურად, არამნიშვნელოვნად წარმოდგენილი კი — არამთავარი. განვიხილოთ მარტივი მაგალითი. იგავში „კუ და მორიელი“ ორივე პერსონაჟი მთავარია. ასეთი მცირე მოცულობის ნაწარმოების მაგალითზე ძალიან მარტივ დასკვნას გააკეთებენ მოსწავლეები მთავარი პერსონაჟის შესახებ:
♦ აქტიურია;
♦ მოქმედების ცენტრშია ან თავადაა ავტორი მოქმედებისა;
♦ მისი „გამორიცხვის“ შემთხვევაში ნაწარმოები აზრს კარგავს.
სრულიად ალტერნატიულია არამთავარი, მეორეხარისხოვანი პერსონაჟი. ის ნაწარმოებში:
♦ ეპიზოდურად ჩნდება;
♦ იშვიათად არის კოლიზიებში (მხატვრულ კონფლიქტებში) ჩართული;
♦ არაა მოქმედებათა ინიციატორი.
» დადებითი და უარყოფითი პერსონაჟი. პერსონაჟი, რომელიც იცავს საყოველთაოდ აღიარებულ ნორმებსა და იშვიათად ან საერთოდ არ იჩენს „ადამიანურ სისუსტეებს“, დადებით პერსონაჟად მოიაზრება. ზოგადად, უნაკლო და მორალური ჩარჩოებით, საზოგადოებისთვის სრულად მისაღები პერსონაჟი არ არსებობს. თუნდაც ტარიელი „ვეფხისტყაოსნიდან“ ისეთი გმირია, რომლისთვისაც არაფერი ადამიანური არ არის უცხო (ხვარაზმელი უფლისწულის მალული მოკვლა, გულისყრის სიხშირე და კიდევ რამდენიმე დეტალი, რომლებსაც მოსწავლეები კრიტიკულად უყურებენ). უარყოფით პერსონაჟზე კი იმას ვიტყვით, რომ ეს არის პირი, რომელიც ეთიკის ნორმებს არღვევს, მაგრამ მის გარეშე მხატვრული ნაწარმოები ფასეულობას დაკარგავს (მაგალითად, მურმანი „ეთერიანიდან“ უარყოფითად ფასდება, მაგრამ მის გარეშე ეს ზღაპარი საერთოდ გაუფასურდებოდა).
» თუ პერსონაჟი სიუჟეტში არ იცვლის ძირითად მახასიათებლებს, ის სწორხაზოვანია. წინააღმდეგ შემთხვევაში — ცვალებადი. ავთანდილი მუდამ რჩება ტარიელის თანამოაზრე, შემწე, მოხერხებულ პერსონაჟად. ის იმდენად „სწორხაზოვანია“, რომ ვაჭრულად აღკაზმვის სტრატეგიის გამოყენებას გეგმავს ქაჯეთის ციხის აღების დროსაც (მისი ასეთი ამპლუა, მეკობრეების ეპიზოდიდან, ყველას ახსოვს). ცვალებადი პერსონაჟია „ვეფხისტყაოსნიდან“ ფატმანი. ის ბილწი, ქმრის მოღალატე ქალის როლიდან გარდაიქმნება დედაზე უმჯობესად და „ღმერთიცა მას ეტერების (უშველის)“ იმის გამო, რომ მან ნესტან-დარეჯანს დახმარება გაუწია.
» სიმბოლური პერსონაჟი. სიმბოლო იგივე ნიშანია. სიმბოლური პერსონაჟი განზოგადებული სახეა სოციუმის, სოციუმის წევრისა. ლუარსაბ თათქარიძე გადაგვარებული, აზროვნებას მოწყვეტილი თავადის განზოგადებული სახეა, პლატონ სამანიშვილი — გაღატაკებული აზნაურებისა, ასმათი — ერთგული მსახურისა და ა.შ.
» პერსონაჟი-არქეტიპი. არქეტიპებად იმ პერსონაჟებს ვთვლით, რომლებსაც აქვთ გენეზისი მითოლოგიასთან, ხალხურ შემოქმედებასთან. ამგვარ პერსონაჟებს მიეკუთვნებიან ჯადოქარი, ფერია, ურჩხული, დევი და ა.შ., მათი „ადგილი“ ფანტასტიკის ან ზღაპრის ჟანრშია.
» ალეგორიული პერსონაჟი. ალეგორიებისა და, ზოგადად, მხატვრულ-გამომსახველობითი სახე-ხერხების გარეშე მხატვრულ ლიტერატურას ვერ განვიხილავთ. წინააღმდეგ შემთხვევაში, დოკუმენტალისტიკამდე მივალთ. ალეგორიულ პერსონაჟებად ვხვდებით ფრინველ-ცხოველებს. აკაკი წერეთლისეული ღამურა გადაგვარებული ადამიანის აღმნიშვნელი ალეგორიული პერსონაჟია.
» არაადამიანი პერსონაჟები. პერსონალიზების, ანუ გაპიროვნების ხერხის საფუძველზე, მხატვრულ ლიტერატურაში გვხვდება არაადამიანი პერსონაჟები. „შვლის ნუკრის ნაამბობის“ მთავარი გმირი ნუკრია. ბუნებრივია, პატარებს ძალიან უადვილდებათ, ვაჟა-ფშაველას კალმის დიდოსტატობის წყალობით, რომ ეჭვიც არ შეიტანონ ამ პერსონაჟის ადამიანური თვისებების გამოვლენის დროს.
» პერსონაჟი სიუჟეტის დროის „მენეჯმენტის“ მიხედვით. ზოგჯერ ნაწარმოებში პერსონაჟი თავიდანვე გვხვდება ან მოგვიანებით შემოჰყავს ავტორს. ქრონოლოგიური ხაზის მიხედვით, „ვეფხისტყაოსანში“ როსტევანი პირველია, შემდეგია თინათინი, ავთანდილი…
» პორტრეტული და არაპორტრეტული პერსონაჟები. ავტორები ხშირად პერსონაჟის გარეგნობის გადმოცემას დიდ ყურადღებას უთმობენ (მაგალითად, ლუარსაბი „კაცია ადამიანიდან“, „ვეფხისტყაოსნის“ მთავარი პერსონაჟები…). არაპორტრეტულია ისეთი პერსონაჟები, რომელთა გარეგნობა ნაწარმოებში არ ჩანს. მაგალითად, როსტევანის ვეზირი სოგრატი.
» ავტორ-პერსონაჟი. ავტორ-პერსონაჟი ისეთი პერსონაჟია, რომელიც თავადაა შემოქმედიცა და ნაწარმოების გმირიც. ასეთია იაკობ ხუცესი „შუშანიკის წამებიდან“.
აღნიშნული მონაცემები არ არის პერსონაჟთა უნივერსალური კლასიფიცირებით წარმოდგენილი, მაგრამ სრულად აკმაყოფილებს იმ მოთხოვნებს, რომელიც სწავლების დროს მხატვრულ ნაწარმოებებში პერსონაჟთა ტიპოლოგიური დახარისხებისთვის შეიძლება გამოვიყენოთ. შესაძლოა, ამგვარი ინფორმაცია მასწავლებელს, სქემის ან პრეზენტაციის სახით, სასწავლო რესურსად ჰქონდეს გარდაქმნილი.
რაც შეეხება პერსონაჟთა დახასიათებას, როგორც არამხატვრული, ანალიტიკური ნაშრომის შექმნას, ამისთვის ეფექტიან საშუალებად ითვლება ტექსტებში, მარკირების მეთოდით ან ციფრული ტექნოლოგიის საშუალებით, „დასერჩვით“, პერსონაჟებთან დაკავშირებით ინფორმაციის მოგროვება, პერსონაჟის რუკის შექმნა და იმ საკითხთა წარმოჩენა, რომლებიც უკავშირდება პერსონაჟის:
♦ წარმომავლობას, სოციალურ სტატუსს;
♦ ქცევასა და ქცევათა აღწერას;
♦ მოტივაციას;
♦ შინაგან სამყაროსა და ფასეულობებს;
♦ დამოკიდებულებებს;
♦ პიროვნულ მახასიათებლებს;
♦ ემოციებს;
♦ ურთიერთობებს სხვა პერსონაჟებთან.
როცა მოსწავლეებს ვავალებთ პერსონაჟის დახასიათებას, ასეთ დროს, გამოვიყენოთ მარტივი მაორგანიზებელი სამნაწილიანი სტრუქტურისთვის:
ზემოთ აღვნიშნეთ, რომ პერსონაჟის დახასიათება ანალიტიკური ტექსტია. ანალიტიკური ტექსტისთვის კი საჭირო არ არის მხატვრული საშუალებები და ხერხები, რადგან ანალიტიკური ტექსტი არამხატვრული ჟანრია.
დახასიათებისთვის მნიშვნელოვანია შინაარსობრივი მხარეც. დახასიათების დროს არ არის საჭირო მომიჯნავე საკითხების მიმოხილვა. სხვა საკითხებზე აპელირება ნაშრომს ნამდვილად არ სძენს ღირსებას.
