ერეკლე II-ის დაბადებიდან 300 წელი შესრულდა 2020 წლის 7 ოქტომბერს (ძველი სტილით). ამ თარიღს მიეძღვნა საქართველოს იუსტიციის სამინისტროს ეროვნული არქივის საგამოფენო პავილიონში გახსნილი ექსპოზიცია „მეფე ერეკლე II — 300“.
ერეკლე მეორეს საქართველოს ისტორიაში განსაკუთრებული ადგილი უჭირავს. დიდმა სარდალმა და სახელმწიფო მოღვაწემ, წინაპრების მსგავსად, მრავალი გამარჯვება მოიპოვა და ქართველი ხალხისთვის ლეგენდად იქცა. მან სიცოცხლის ნაწილი ლაშქრობაში გაატარა და უბრალო ჯარისკაცივით ცხოვრობდა. ქართველმა ხალხმა მას საალერსო სახელი „პატარა კახი“ უწოდა.
საიუბილეო გამოფენაზე წარმოდგენილი ექსპონატები სწორედ საქართველოს გამორჩეული მეფის როგორც სამხედრო-პოლიტიკურ, ისე პირად ცხოვრებას ასახავს. დამთვალიერებელი საქართველოს ეროვნულ არქივში დაცული მასალის დედნებს და ფოტოასლებს, დოკუმენტებს, ისტორიულ საბუთებს, ხელნაწერებს, მეფის პირად წერილებს, ერეკლეს სტამბის მნიშვნელოვან გამოცემებს, მეფისა და მისი ოჯახის წევრების პორტრეტებსა და სხვა მნიშვნელოვან და საინტერესო მასალას გაეცნო.
ყურადღებას იპყრობს ამონარიდი ქართველი მწერლის, ქართლ-კახეთის სამეფოს მდივანბეგის მოგონებიდან, სადაც საუბარია სვეტიცხოველში 15 წლის ერეკლე II-ის მეფედ კურთხევის შესახებ. წესი განაწესა და შეასრულა კათალიკოსმა ანტონ პირველმა, 1744 წლის 1 ოქტომბერს. „ქორონიკონს 432 (1744წ) მაის მეფეს თეიმურაზს ქართლის მეფობა უბოძა ყეენმა, მეფე ერეკლეს-კახეთისა. მაშინ ვიყავ წლისა თხუთმეტისა სრული და ექვსი თვისა. რა გითხრათ, რა სიხარული იყო ჩვენგან. ტყვეობის შიშით სამი თვე რომ სიონის აკლდამაში ვისხედით, ამოვედით ქართველობა შეიქმნა, საყდრებში თათრების შიში აღარ იყო. ვექილები, ვეზირები, მუსტოფი რომ ქართველ ბატონს მსახურებდენ და თავს დაუკრევდენ, გაგვიოცდის და გაგვიკვირდის. შიგნით არმის სასახლე რომ ვნახეთ და მეფეთ მეჯლისი და დილაზედ სალამი, უცხო რამ სიხარული იყო ყმაწვილის კაცისთვის“.
აქვეა ჩანაწერი აღმოსავლეთ საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქის, ანტონ პირველის (ერისკაცობაში თეიმურაზ ბატონიშვილი) შესახებ: „ასაკით იყო მცირე, მაგრამ სოლომონის სიბრძნესა არარად კლებულ იქმნებოდა. მეფეთა შვილი იყო და სულიერსა მეფობასაც ღირს იქმნა. ეგრე მორჩილ მეფობისა საკადრად განაგებდა ყოველთა საზღვართა კეთილისათა“ — პაპუნა ორბელიანი, მინიატურა ხელნაწერიდან: ანტონ I კათალიკოსი, მისტიკური თეოლოგია 1780 წელი.
მეფის წერილებიდან აღსანიშნავია ბართლომე სავარსავიძისადმი მიწერილი წერილი, სადაც მეფე ბართლომეს ატყობინებს, დიდძალი ჯარით აღა-მაჰმად ხანის თბილისთან მოახლოებას (ხუთასი კილომეტრი დაშორებით) და ითხოვს, ტრაქტატის ძალით, რუსეთის ვალდებულების აღსრულებას — საომარი ვითარებისას დახმარებას და, საჭიროების შემთხვევაში, გენერალ ანშეფის ჯარით მიშველებას (1791 წლის 2 აგვისტო). მეორე წერილი კი, ნიკოლოზ ივანეს ძისადმია მიწერილი. მეფე იტყობინება აღა-მაჰმად ხანის მოსალოდნელი შემოსევის შესახებ და ითხოვს სამი ათასი „თოფის ამოღებას“, მეომრების მიშველებას. ასევე, ატყობინებს აღა-მაჰმად ხანის საიდუმლო წერილების იბრეიმ ხანის მიერ ხელში ჩაგდებისა და მისთვის გადაცემის შესახებ (1795 წლის 29 აგვისტო).
ერეკლე მეფის კათალიკოს-პატრიარქ ანტონ პირველისადმი მიწერილ წერილში ვკითხულობთ: „ვიცი, ბატონისშვილო, ჩვენს ამბავს მიხსენებთ, თქვენ რაღაც უგუნებობა გჭირდათ და თქვენ რომ მორჩით, მასუკან ერთი ძნელი ყელისტკივილი სიცხიანი და მჭელიანი ამიტყდა და დიაღ შემაწუხა; შენ ნუ მომიკვდები, და შენის მადლით ძლივ გამოუძვერ. ახლა ეს ლეკის ჯარი გვიდგას პირისპირ და ვნახოთ ჩვენი ღმერთი და შენი წმინდა ლოცვა რას გვიზამს“ (1750 წლის 16 ოქტომბერი).
გამოფენაზე წარმოდგენილია მეფე ერეკლე II-ის პატარა ბატონიშვილ „თეკლა ბიჭისადმი“ მოკითხვის, მამობრივი მზრუნველობისა და მოფერების ამსახველი წერილი, სადაც მეფე ებოდიშება თეკლას, რომ ამჯერად ტკბილეული ვერ გაუგზავნა. პირადი ხასიათის წერილში მეფე წუხს თეკლას ავადმყოფობის გამო და ჰპირდება მალე ნახვას (1785 წლის 1 დეკემბერი).
საგამოფენო პავილიონში განსაკუთრებული ადგილი უჭირავს მეფის სტამბაში დაბეჭდილ და გამოცემულ წიგნებს: ზატიკი, მხიტარ სებასტიელის რიტორიკა, მთარგმნელი ანტონ I კათალიკოსი (ტფილისი, 1788 წელი); მეფე ერეკლეს სამოციქულო, სახარება, მარხვანი. მეფე ერეკლეს სტამბის გამოცემებიდან, ასევე, წარმოდგენილია დეკორი, საზედაო გრაფემები და სხვ. აქვეა წერილი მუშრიბ დავით ყორღანაშვილის თავად ციციანოვთან ერეკლე II-ის მიერ თბილისში სტამბის დაარსების, მისი ფუნქციონირების, რამდენიმეგზის აღდგენის და საბოლოო დაშლის შესახებ (1803 წლის 12 აპრილი).
ხელნაწერების სახითაა წარმოდგენილი ანტონ I კათალიკოსის მიერ თარგმნილი მხითარ სებასტიელის რიტორიკა — 1892 წელი; ანტონ I კათალიკოსის ქართული გრამატიკა, — XVIII საუკუნე; კატეხიზმო — 1767 წელი და გნოსის არისტოტელებითთა კატიღორიათა გარდამოცემისა — XVIII საუკუნე.
საინტერესოა თუმანიშვილის მიერ 1826 წელს შედგენილი ბაგრატიონთა კახეთ-ჰერეთის შტოს გენეალოგიური ხე — „წარმოჩენა ჰერთა, კახთა მეპატრონეთა და მეფეთა უწინარეს და შემდგომთა“, რომელიც იწყება მეფე ალექსანდრე მცხეთის აღმაშენებლით და მთავრდება ერეკლე მეფის შვილიშვილებით, მათ შორის, მოხსენიებული არიან: „დავით მემკვიდრე“ და „ცოლი ამისი ელენე“ (ხელნაწერიდან — საისტორიო კრებული, 1813-26 წლები).
ოფიციალური დოკუმენტური მასალებიდან ყურადღებას იქცევს: ოქმი — პირობით, ერეკლე 2-ისა სამშობლოდან გადახვეწილ ისაია იეგულაშვილისადმი, დაბრუნების შემთხვევაში, კუთვნილი ქონების დაბრუნების და ხელშეუხებლობის შესახებ. „…წყალობის მოიმედე იყავ, მოდი და შენს მამულსა და ყმებს მოეპატრონე. აქ ღვთის მოწყალობით უცხო ქვეყნის კაცნი მოდიან და სახლდებიან და შენი სამკვიდრებელი რატომ უნდა გაუშვა. ეს ჩვენი ოქმი რომ მოგივიდეს წამოდი ნუღარ დასდგები… აქ ჯაბრსა და უსამართლოს არავის ვაქნევინებთ… და შენზე თვალსა და ყურს დავიჭერთ, იცოდე.“ (1770 წლის 26 თებერვალი); „მორიგის ლაშქრობის განაჩენი“ — მორიგე ჯარში ხალხის გაყვანის წესები, შემუშავებული ერეკლე მეორის მიერ უმაღლესი საერო და სასულიერო პირთა მონაწილეობით. საბუთს თან ახლავს ნუსხა ქართლ-კახეთის სოფლებიდან 1774 წელს ჯარში გასაწვევი ხალხისა (1774 წლის 1 იანვარი); სითარხის წიგნი ერეკლე მეორისა დავით გარეჯის მონასტრის წინამძღვარ გერმანესადმი, სამონასტრო ყმების სამეფო გადასახადებისაგან განთავისუფლების შესახებ (1774 წლის 10 იანვარი); მეფე ერეკლე II-ის ბრძანება თელაველი თავადიშვილებისა და სრულიად თელაველებისადმი მათი ქონების მძარცველებისგან დაცვის შესახებ: „…რომელმაც თქვენს ვენახზე, თქვენს მინდორზე, თქვენს ქერზე, პურზე, ბოსტანზე და ამგვარებაზე ძალი მოინდომოს, შეიყრებოდეთ, დახვდებოდეთ, გალახავდეთ და ჩოხის სარტყელს და ქუდსაც წაართმევდეთ, ნურავის გაეგლეჯინებით…“ (1797 წლის 24 ივლისი); დოკუმენტი არზა ალავერდის წმინდა გიორგის ეკლესიაზე მომუშავე ქვის მჭრელების გასამრჯელოს — ექვსი თუმნისა და ცხრა მილანთუნის — ანაზღაურების თაობაზე. დოკუმენტს ახლავს ოქმი ერეკლე მეორისა ეშიკაღასბაშ გარსევანიუსადმი ქვის მთლელებისთვის ხელწერილით გასამრჯელოს გაცემის შესახებ (1782 წლის 11 თებერვალი); განწესება — ერეკლე მეორის, მცხეთის ხიდის შემოსავლის სვეტიცხოვლის სასულიერო პირებზე განაწილებისა და დარჩენილი თანხის სვეტიცხოვლისა და ხიდის შეკეთებაზე დახარჯვის შესახებ (1750-1797 წლები).
წარწერა ერთაწმინდის ტაძრის ჩრდილოეთ კედელზე, ასპინძის ბრძოლის შესახებ: „ქ. ამ ქ(ორონი)კ(ო)ნს უნ(ჰ) მეფე ირაკლი და რუსის ჯარი აწვია, ოსმალო გა(ა)ქცივ(ე)ს, სამი ათასი თავი მოსჭრეს ლუკ(ი)სა და ოსმალ(ო)სი“ — 1770 წელი.
ექსპოზიციაში წარმოდგენილია გარდაცვლილი დედოფლის, ანას იმ სამკაულებისა და ნივთების ნუსხა, რომლებიც ერეკლემ კათალიკოს ანტონ I-ს მიართვა, 1749 წელს.
გამოფენა 3 ნოემბრამდე გაგრძელდება.
მოამზადა მაკა ყიფიანმა
