ეკატერინე მხეიძე
წყალტუბოს მუნიციპალიტეტის სოფელ ზედა მესხეთის ბროწეულას საჯარო სკოლის ქართული ენისა და ლიტერატურის მასწავლებელი
ვაჟა-ფშაველას შემოქმედების ჯეროვნად შეფასებისთვის განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება მის პროზაულ შედევრებს: „მთანი მაღალნი“ და „ხმელი წიფელი“. ეს ნაწარმოებები ისეთივე განკერძოებით დგას მწერლის შემოქმედებაში, როგორც თავად მისი გმირები არიან გამოყოფილნი გარესინამდვილისაგან თავიანთი გამორჩეულობითა და სულიერი სიდიადით. ამ ნაწარმოებებში მწერალი იყენებს სათქმელის გასაიდუმლოების მხატვრულ ეფექტს, რაც აღძრავს მკითხველის ცნობისმოყვარეობას და ძიების სურვილით აღანთებს მას. აქ, აზრის სიცხადისა და გამჭირვალობის საპირისპიროდ, ვაჟა-ფშაველას შემოაქვს ქვეტექსტური მინიშნებები, ნახევრად გახსნილი ალეგორიული სახეები. ეს მკითხველის განსაკუთრებულ აქტიურობას მოითხოვს მწერლის მთავარი სათქმელის ამოსაცნობად. ვაჟას შედევრებში „შიშველი ჭეშმარიტება“ ნატიფი მხატვრული სახეებითაა შემოსილი და მისი ამოცნობა მწერალთან თანაშემოქმედებითაა შესაძლებელი.
ვაჟას მსოფლმხედველობის ამოსაცნობად მისი ცალკეული ნაწარმოები მისივე შემოქმედების ფონზე უნდა განვიხილოთ, რადგან ცალმხრივ ანალიზს, კონტექსტის გათვალისწინების გარეშე, ხშირად არასწორ დასკვნებამდე მივყავართ.
ვაჟა-ფშაველა თავად აღიარებდა, რომ 60-იანელების ერთგული მოწაფე და იდეური მემკვიდრე იყო. მის შემოქმედებაში მკვეთრადაა დასმული სიცოცხლის საზრისისა და ადამიანის დანიშნულების პრობლემა. მწერლისათვის მიუღებელია უმოქმედობა, ეგოისტური კეთილდღეობისაკენ მისწრაფება, უმიზნო ცხოვრება. ვაჟას გმირები საზოგადოებრივი ინტერესების მქონე აქტიური, მებრძოლი პიროვნებები არიან. ისინი ზოგჯერ უპირისპირდებიან სოციუმს, მაგრამ ისევ მათი კეთილდღეობისა და ზნეობრივი ამაღლების მიზნით.
ზემოთ აღნიშნულ ნაწარმოებებში შეიმჩნევა წუთისოფლისადმი ინდიფერენტული დამოკიდებულება. როგორც მთებს, ასევე ხმელ წიფელს, ახასიათებთ ამქვეყნიური რეალობისადმი გულგრილი, განურჩეველი დამოკიდებულება, მათ დაკარგული აქვთ საამქვეყნო ინტერესები – „განზე გამდგარან, მიუკარებელნი არიან, ქვეყნის ყაყანი, ქვეყნის ქარიშხალი, ქროლვა, ქვეყნის ავ-კარგი მათ შუბლზე ერთ ძარღვსაც არ აატოკებს“ (ილია). საილუსტრაციოდ მოვიხმოთ შესაბამისი ადგილები ტექსტებიდან: „ხმელი წიფელი შეუშფოთრად დგას, არც ავს იტყვის, არც კარგს, დგას გაშტერებული, იმან არც სიბრალული იცის, არც სიმძულვარე, არც სამტროდ აუდუღდება გული, არც სამოკეთოდ“. ამქვეყნიური სინამდვილისადმი მსგავსი გულგრილობა ახასიათებს მთებსაც: „იდგნენ და ელოდნენ, უსაზღვროა მთების მოლოდინი… გარეთ, სახეზე კი არაფერი ეტყობათ, გარდა მტერობისა… მთებო, მთებო! რას ელით? ვის ელით? პასუხი არ ისმის, სდგანან წარბშეუხრელად“.
ამ ნაწარმოებებში ერთგვარი დიფერენცირება შეიმჩნევა მწერლისა და ამ პერსონაჟების სატკივარს შორის. ავტორის სევდა სავსებით გასაგები, ადამიანური და ახლობელია მკითხველისათვის, რადგან თანაგრძნობის შემცველია. მწერალი გვიქმნის ისეთ შთაბეჭდილებას, თითქოს მას არ შეუძლია გაიგოს თავისი გმირების უნივერსალური საფიქრალი, რადგან ეს სევდა წუთისოფლის მიჯნებს სცილდება და რელიგიური აზროვნების თვალმიუწვდომელ მწვერვალებს მოიცავს. აქ ხაზი ესმება სათქმელის ინტიმურობასა და მისტიკურობას. იქმნება ერთგვარი მხატვრული ინტრიგა მკითხველის ცნობისმოყვარეობის აღსაგზნებლად.
სიმბოლურია მწერლისა და პერსონაჟთა სათქმელის ამგვარი დიფერენცირება. სინამდვილეში ეს ერთ პიროვნებაში მოცემული ორი ასპექტის ერთობლიობის გამომხატველია. ადამიანი სულიერი და ფიზიკური არსებაა. სული უფლისაკენ მიილტვის. იგი სხეულის მამოძრავებელი ძალაა და სხეულს ხელმძღვანელობს, რათა ადამიანმა წუთისოფელში აქტიურად იცხოვროს. „კაცი საქმით მართლდება და არა მხოლოდ რწმენით… ვინაითგან, როგორც სხეული მკვდარია სულის გარეშე, ასევე რწმენაც მკვდარია საქმის გარეშე“ (იაკ.2. 24-26).
ხმელი წიფლისა და მაღალ მთათა საფიქრალი ადამიანური აზროვნების სულიერ ასპექტს წარმოაჩენს. ამ მოთხრობებში მწერალმა „უკეთესი ნაწილი გამოირჩია“ (ლუკა.10.41) და აქცენტირება გაუკეთა ადამიანის სწრაფვას მარადისობისაკენ, უფლის შემეცნებისაკენ. აქ ხდება აზრების კონცენტრირება ვერტიკალური მიმართულებით, რაც იწვევს გარინდებას, დუმილს, ფიქრს.
ყოველდღიურ საქმიანობაში ჩაფლულ ადამიანს ხშირად ავიწყდება ხოლმე მარადიული ფასეულობები, რაც იწვევს მის გამიწიერებასა და გადაგვარებას. ვაჟა-ფშაველას ნაწარმოებები შეგვახსენებს, რომ ადამიანი არ არის მხოლოდ ბიოლოგიური არსება, ის ღვთის ხატად და მსგავსადაა შექმნილი. სწორედ სულიერი ასპექტი, ფიქრი მარადისობაზე აძლევს ადამიანს ორიენტაციას ამქვეყნად აქტიური მოღვაწეობისათვის, რათა „ცოცხალი მკვდარსა არ ემსგავსოს“, „უქმად არ ჩამაჰლიოს სიცოცხლე“.
ვაჟა-ფშაველას ხმელი წიფელი და მთები უნივერსალური საფიქრალით შეპყრობილ ადამიანს განასახიერებენ, ორივე პერსონაჟი მწერლის ალტერ ეგოა, მისი აზროვნების გამომხატველია. მწერლისათვის ფშავის მთები იყო ღმერთთან შეხვედრის ადგილი, საიდანაც მთელი სამყარო იხილვებოდა:
„მთას ვიყავ, მწვერვალზე ვიდექ,
თვალწინ მეფინა ქვეყანა,
გულზე მესვენა მზე-ხატი,
ვლაპარაკობდი ღმერთთანა.“
ერთი შეხედვით, „ხმელ წიფელში“ გადმოცემული სათქმელი ადვილი გასაგებია. მწერალი ამ ნაწარმოებებში ეხება ისეთ ზოგადსაკაცობრიო საკითხებს, როგორებიცაა: სიბერის თემა, პიროვნებისა და საზოგადოების დაპირისპირება, გენიალური ადამიანის მარტოსულობა, ამაოების თემა, ბუნების განსულიერება.
გენიალურია ვაჟას „მთანი მაღალნი“. მწერალი შეძრულია მთების დიდებულებითა და მიუწვდომლობით. აქ ზვიადი მთების ამაღლებულობა ილია ჭავჭავაძის შემოქმედებაში წარმოდგენილი მყინვარის იდენტურია. მისტიკურობა, სიწმინდე, სწრაფვა ტრანსცენდენტალური სამყაროსაკენ, წუთისოფლის მიჯნების გადალახვის სურვილი, საკრალურობა, მიუწვდომლობა – აი, ის საფიქრალი, რომელიც მკითხველს უჩნდება ამ ნაწარმოებების წაკითხვის შემდეგ. მაგრამ ამ ნაწარმოებებში არსებობს რაღაც ამოუცნობი საიდუმლო, რომელიც გვიპყრობს და გვიზიდავს.
და მაინც, რა აწუხებთ ვაჟას გმირებს? რა ნაღველს შეუპყრია ისინი?
ხმელი წიფლის სევდა მოლოდინითა და უდიდესი საიდუმლოს შეუცნობლობითაა გამოწვეული. ეს რომ ასეა, ნაწარმოების ფინალურ ნაწილში ვლინდება. ხმელი წიფლის სევდის მოზიარე მხოლოდ ბუა. ყველა განშორებია მარტოსულ მცენარეს, მხოლოდ ეს ფრინველი ღამღამობით, ათასში ერთხელ, ესტუმრება ხოლმე ხეს, შეჯდება მის ტოტზე და მოჰყვება გულმოკლულ ძახილს: ვერ იპოვეო? და ხეც ამოოხვრით უპასუხებს: ვერა ვერაო (ცნობილია, რომ ბუ სიბრძნის, გონიერების, თვითშემეცნების, ერუდიციისა და მისტიკური ცოდნის სიმბოლოა). მარტოსული მთებიც რაღაცას ეძებენ, რაღაცას ელოდებიან და ამის გამო „გული სტკივათ, ძალიან სტკივათ.“
ძიებისა და მოლოდინის პათოსითაა აღბეჭდილი ახალი აღთქმის წიგნები. ღვთაებრივი აღთქმა „ახალი ცისა და ახალი მიწისა“ მთლიანად განმსჭვალავს წმინდა წერილს. „ჰე, მალე მოდი, უფალო“ (გამოცხ.22.20), – ამბობს მოციქული, მას თითქოს ერთი სული აქვს როდის დადგება ქრისტესთან შეხვედრის ჟამი. კაცობრიობა მოლოდინის მდგომარეობაში ცხოვრობს და ამ მოლოდინს წინდი ქრისტეს ბრწყინვალე აღდგომამ დაუდო.
ყოველგვარი მოლოდინი ერთდროულად სევდისა და იმედის შემცველია. სულხან-საბას განმარტებით, „ლოდინი არს მოცდა რისამე მომავლისა“. რწმენა სწორედ ლოდინთანაა დაკავშირებული, იგი გულისხმობს სრულ ნდობას რაიმესა ან ვინმესადმი. ამიტომ, რწმენა ყოველთვის იქნება ნაზი სევდის წყარო. ეს სულისკვეთება ემსგავსება თომა მოციქულის მგზნებარე სურვილს, ვიდრე არ ვიხილავ მის ხელებზე ლურსმნის ნაჭდევს და არ ჩავყოფ ნაჭდევში თითს, ხოლო მის ფერდში არ ჩავდებ ხელს, არ ვირწმუნებო, – ამბობს მოციქული აღმდგარი ქრისტეს შესახებ. ეს კეთილშობილური სურვილია, სავსებით ადამიანური და გასაგები. სწორედ ამგვარი მოლოდინის სევდით არიან შეპყრობილი ვაჟას გმირები. ისინი ეძებენ, ელოდებიან და იტანჯებიან. ეს ძიებისა და ლოდინის ესთეტიკაა. როცა ვკითხულობთ ვაჟას მოთხრობებს, გაუცნობიერებელი სიტკბოებითა და ტკივილით ვივსებით.
ქრისტიანული გაგებით, სამყარო დინამიკურია, ყველაფერი გრანდიოზული ფინალისაკენ მიემართება, საიდანაც სიცოცხლე ხელახლა უნდა დაიბადოს და განახლდეს. ხმელი წიფელი სწორედ ახალ სიცოცხლეზე, მომავალ სიწმინდესა და სიყვარულზე ოცნებობს, მას მოელის, მისი სწამს. ამიტომაც, ყოველივე ამქვეყნიურის მიმართ ინდიფერენტულად განწყობილი ხე მხოლოდ „ადგილის დედას“ ზღაპარს უგდებს ყურს, „თითოეული მისი სიტყვა ლახვარივით გულზე ესობა და უჩუმრად ცრემლსა ღვრის“ ( ქართულ მითოლოგიაში ადგილის დედა არის ცალკეული ადგილის მფარველი ღვთაება). ადგილის დედა კი „ბუნების სანუგეშოდ სიყვარულზე, სიწმინდეზე და სიცოცხლეზე ზღაპარს უამბობს.“ ესაა ზღაპარი მომავალ განახლებულ სამყაროზე, რაც ანუგეშებს კაცობრიობას.
ლექსში „კიდევაც ვნახავ გაზაფხულს“, ვაჟა-ფშაველა მოელის გაზაფხულს, რადგან იგი არის სიმბოლო ფერშეცვლილი სამყაროსი:
„კიდევაც ვნახავ გაზაფხულს,
ყელმოღერებულ იასა,
სიკვდილის სიცოცხლედ მქცეველს,
იმის სიტურფეს ღვთიანსა“.
როგორც ხმელ წიფელს, ასევე მაღალ მთებს, დაკარგული აქვთ ამქვეყნიური სწრაფვანი, ისინი განახლებული სამყაროს მოლოდინით არიან შეპყრობილნი, განუძარცვავთ „ძველი კაცი“, „მოუძულებიათ წუთისოფელი“ და მიილტვიან მარადისობისაკენ.
სიმბოლურია ხმელი წიფლის სიბერე. მოხუცებულობა აქ განასახიერებს ერთგვარ კარიბჭეს, ყოფნა-არყოფნის საზღვარს, წუთისოფლისა და მარადისობის გადაკვეთის ადგილს. სიბერე სიმბოლურად ადამიანის სულიერი განვითარების ის ეტაპია, რომელსაც ჰაგიოგრაფიაში ეწოდება „მოხუცებულობაი გონებისაი“ („გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრება“). ხმელ წიფელს სწორედ ამ სიმაღლისათვის მიუღწევია, მაგრამ იტანჯება, რადგან არ აქვს მარადიული ცხოვრების გამოცდილება. თუმცა, ამქვეყნიურ ყოფაში, დროდადრო ჩნდება ხოლმე მარადიული ცხოვრების გამონაშუქი, რომელიც გვანუგეშებს და სიხარულს გვგვრის. ამგვარ გამონაშუქს წარმოადგენს ხმელი წიფლის ფესვზე ამოსული ყლორტი, „რომელიც მზესა და წვიმას უცდის რომ გაიზარდოს“. ეს არის ხმელი წიფლისათვის სასუფევლის წინასახე, მომავალი განახლების ცოცხალი ხატი. ვაჟა-ფშაველა მიიჩნევდა, რომ სამყაროში არსებულ ყოველგვარ მოვლენას ანალოგი ბუნებაში ჰქონდა, გლობალური მოვლენების მოდელი სწორედ ბუნება იყო. აქ კი სიკვდილით არ ესმება წერტილი სიცოცხლეს, იბადება ახალი თაობა, როგორც ერთგვარი ანარეკლი სიკვდილზე სიცოცხლის გამარჯვებისა. ხმელი წიფლისათვის პატარა ყლორტი არის ხატება განახლებული სამყაროს იდეისა. ეს კი დიდი ნუგეში და სიხარულია წუთისოფელში.
ადამიანური მისწრაფების სულიერი ასპექტი მწერლობაში მთის სიმბოლიკითაა გამოხატული. ვაჟას მთები უსაზღვრო გარინდებასა და მოლოდინს შეუპყრია. მათ „გარეთ სახეზე არაფერი ეტყობათ, გარდა მტერობისა“. წუთისოფლისადმი მტრობა მასზე ამაღლების მანიშნებელია. მართლაც, ვაჟას მთებს გადაულახავთ ამქვეყნიური ზრახვანი და მარადისობაზე ფიქრით გარინდებულან. ისინი უფლისაკენ მიისწრაფიან, მასთან მიახლოება სწყურიათ. მთების მოლოდინი ღმერთის შეცნობის წყურვილითაცაა განპირობებული. ასე შემოდის ვაჟას შემოქმედებაში ღვთის ძიების საკითხი, რომელიც ამ ნაწარმოებში ჰიპერბოლიზებული სახით არის წარმოდგენილი. უფლის ძიება, მისი შემეცნება უსასრულოდ გრძელდება, რადგან საღვთისმეტყველო განმარტებით, უფალი არის მიუწვდომელი, დაუსაბამო, უსაზღვრო. რაც უფრო უახლოვდება ადამიანი მას, უფრო ხვდება, რომ უსასრულოდ შორსაა მისგან. ღმერთის სიყვარული განაპირობებს მარადიულ სწრაფვას, მუდმივ განვითარებას, სრულყოფილებისაკენ ლტოლვას. მთები „ელიან და კვლავაც ექნებათ მოლოდინი. რა დააშრობს იმათ გულში მოლოდინის ზღვას? არა აქვს იმას ბოლო, არც დასასრული, როგორც ღვთაებას“. „იყვენით თქუენ სრულ, ვითარცა მამაი თქუენი ზეცათაი სრულ არს“, – გვმოძღვრავს იესო ქრისტე. ეს კი დაუსრულებელი პროცესია, „თვალ-გულის გაუმაძღრობაა“. სწრაფვა პროგრესისაკენ, ღვთის შემეცნებისაკენ მარადიული ძიებაა. ეს პროცესი გაგრძელდება მაშინაც, როცა აღსრულდება მთების მოლოდინი და რეალურად შესაცნობი გახდება განახლებული სამყარო. რწმენა დაირღვევა, რადგან ობიექტური რეალობა რწმენას აღარ საჭიროებს, მაგრამ აღმოვაჩენთ, რომ უსასრულოდ შეუცნობელია უფალი და ეს ახალ-ახალი რწმენის გაჩენის საჭიროებას გამოიწვევს.
გენიალურია ვაჟა-ფშაველას სატკივარი. მწერალი მიწიერი პრობლემებით დამძიმებულ ადამიანს შეახსენებს, რომ იგი მარადისობისთვისაა შექმნილი. ფიქრი მარადიულობაზე კი გვეხმარება ამქვეყნად სწორი არჩევანის გაკეთებაში.
