„კონფლიქტი დერეფნებში. აფხაზეთი 1989-1995“ — ასე ჰქვია გამოფენას, რომელიც ლიტერატურის მუზეუმში მიმდინარეობს და რომლის ექსპოზიცია საქართველოს ისტორიის ერთ-ერთ ყველაზე მნიშვნელოვან და ტრაგიკულ პერიოდზე მოგვითხრობს. ხუთი წლის წინ, ქართველი და აფხაზი მკვლევრების ჯგუფებმა, საერთაშორისო ორგანიზაციების — Conciliation Resources-ისა და swisspeace-ის მხარდაჭერით, ქართულ-აფხაზურ კონფლიქტთან დაკავშირებული მასალების შეგროვება დაიწყეს. იქმნებოდა ორი პარალელური არქივი, ე.წ. ქართულ-აფხაზური კოლექტიური მეხსიერების არქივის შექმნის პროცესი დღესაც გრძელდება და მისი მიზანია, მიუკერძოებლად და დეტალურად აღადგინოს, გასული საუკუნის ბოლოს, საქართველოში, აფხაზეთში განვითარებული ისტორიული მოვლენები შეიარაღებულ ფაზამდე, უშუალოდ საომარი მოქმედებების დროს და შემდგომ. უკვე შეგროვებული და სტრუქტურირებულია რამდენიმე ათასი ექსპონატი — ფართო საზოგადოებისთვის უცნობი დოკუმენტები, მტკიცებულებები, მივიწყებული გაზეთები, უნიკალური ფოტოები და, რაც განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, კონფლიქტის ორივე მხრიდან მოვლენების უშუალო მონაწილეებთან ჩაწერილი ვიდეო და აუდიოინტერვიუები, მათ შორის არიან პოლიტიკოსები და სამხედროები, ვინც იმ დროს გადაწყვეტილებებს იღებდა სოხუმსა და თბილისში. აუღელვებლად ვერ გადაიკითხავ ტყვედ ჩავარდნილი და უგზო-უკვლოდ დაკარგული ადამიანების სიებს, მათ შორის ორივე მხრიდან გასაცვლელი ტყვეების სიას, გაგრიდან გამოსაყვანი ხალხის ჩამონათვალი იმდენად ვრცელია, რომ რამდენიმე თაბახის ფურცელს იკავებს.
„არქივში თავმოყრილი უნიკალური ვიდეო და აუდიოჩანაწერები, საგაზეთო პუბლიკაციები, დოკუმენტები, ფოტომასალა შესაძლებლობას გვაძლევს, უკეთ აღვიდგინოთ იმ პერიოდში განვითარებული მოვლენები, — ამბობს საორგანიზაციო ჯგუფის წევრი ელიკო ბენდელიანი, — მთავარი მიზანია, ჩვენი ისტორიის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი პერიოდის, რომელმაც ჩვენს ქვეყანაში ძალიან ბევრი რამ შეცვალა, სურათი უკეთ დავინახოთ. აქ წარმოდგენილია ის მასალაც, რომელიც აფხაზმა კოლეგებმა მოგვაწოდეს, მათ შორის, ვიდეოინტერვიუები.“
გამოფენა სამ ოთახშია განთავსებული და მოგვითხრობს შეიარაღებულ კონფლიქტამდე (1989-1992 წლები), საომარი მოქმედებებისა (1992-1993 წლები) და ომის შემდგომ (1993-1995 წლები) პერიოდებზე: პირველ ოთახში, რომელიც ომის შემდგომ პერიოდს ეთმობა, წარმოდგენილი პირადი ისტორიები, დევნილების მიერ დაწერილი წერილები, კონფლიქტში დაზარალებული ადამიანების ფოტოები ნათლად გვიჩვენებს, თუ რა მოგვიტანა ომმა; მეორე ოთახში გამოფენილია უშუალოდ ომის პერიოდის მასალები, ვიდეოინტერვიუებით (ვიდეოინტერვიუები ყველა ოთახშია), სადაც საკუთარ ომისდროინდელ ისტორიებს ჰყვებიან როგორც რიგითი ადამიანები, ასევე ისინი, ვინც მაშინ გადაწყვეტილების მიმღები პირები იყვნენ და უშუალოდ მართავდნენ პროცესებს. შეგიძლიათ მოისმინოთ, როგორ იხსენებენ სოხუმელები ომის დაწყების პირველ დღეს; მესამე ოთახში ომისწინა პერიოდის ამბებს ვეცნობით, როგორ იწყებოდა ეს ყველაფერი.
„შევეცადეთ, განსხვავებული მოსაზრებებისა და სურათის დანახვის შესაძლებლობა ყოფილიყო და მიგვაჩნია, რომ აქ მოსულ ადამიანს შეუძლია სხვადასხვა მხრიდან დაინახოს ის, რაც ამ პერიოდში ხდებოდა.“ — ამბობს ელიკო ბენდელიანი.
ქართულ-აფხაზური კოლექტიური მეხსიერების არქივი საზოგადოებას ახლო წარსულის შესახებ უნიკალურ ინფორმაციას სთავაზობს. ვიდეო და აუდიოინტერვიუების ნაწყვეტები განსხვავებულ ისტორიებს გვიამბობს. „სიმართლის“ მრავალი ვერსია, რომელიც ერთადაა თავმოყრილი, ქართულ-აფხაზურ კონფლიქტზე დაფიქრებისა და მისი გადახედვის საფუძველს ქმნის.
ექსპოზიციაში შესულია ყოფილი მინისტრისა და კონფლიქტოლოგის, პაატა ზაქარეიშვილის პირადი საარქივო მასალების დიდი ნაწილი. მას მიაჩნია, რომ პროექტის მთავარი აუდიტორია, პირველ რიგში, ახალგაზრდები არიან.
„ჩემთვის დიდი პატივია, გამოფენის ორგანიზატორებმა ეს მასალა რომ გამოიყენეს. სამწუხაროდ, ჩვენი უახლესი ისტორია არ ვიცით, ეს ისტორია მითოლოგიზებურია. ახალგაზრდებს უნდა მოვუყვეთ, რა და როგორ ხდებოდა. გამოფენას არ აქვს ჭეშმარიტებაზე პრეტენზია, აქ რამდენიმე სიმართლეა ერთდროულად — აფხაზური მხარის სიმართლე, ქართული მხარის სიმართლე, არის ზვიად გამსახურდიას მომხრეების სიმართლეც, ასევე საქართველოს ხელისუფლების და დევნილების პოზიციები.“
გამოფენა შვეიცარიის საგარეო საქმეთა ფედერალური დეპარტამენტის, ევროკავშირის, დიდი ბრიტანეთის, „კონფლიქტის სტაბილურობისა და უსაფრთხოების ფონდის“ და Sigrid Rausing Trust-ის ფინანსური მხარდაჭერით გაიმართა. სწორედ მათი ძალისხმევით გახდა შესაძლებელი კოლექტიური მეხსიერების არქივის შექმნა-განვითარება.
„კონფლიქტის შედეგად დაზარალებულ გარემოში შვეიცარია თავისი გლობალური სამშვიდობო პოლიტიკის ფარგლებში მუშაობს. ჩვენ ვხედავთ, რომ დრო ძალიან სწრაფად გადის, მეხსიერება ქრება და ძალიან რთულია მასალების შეგროვება. ამიტომ, ყოველთვის მხარს ვუჭერთ ძალისხმევას, რომელიც მიმართულია კონფლიქტის წარსულის გადალახვისა და სხვადასხვა ხასიათის არქივების შექმნისკენ,“ — აღნიშნა შვეიცარიის ელჩმა საქართველოში, პატრიკ ფრანზენმა, რომელიც გამოფენის გახსნას ესწრებოდა. მან იმედი გამოთქვა, რომ გამოფენაზე წარმოდგენილი მასალა ხელს შეუწყობს წარსულის გააზრებას და კონფლიქტის მშვიდობიან ტრანსფორმაციას.
დიდი ბრიტანეთის ელჩის მოვალეობის შემსრულებელი, ალექსანდრა ქოული ამბობს, რომ ბრიტანეთი მოხარულია, რომ „შეიტანა წვლილი ამ ინიციატივის ერთობლივ დაფინანსებაში და დაეხმარა ქართველ კოლეგებს ურთიერთგაგებისკენ გადადგმული ნაბიჯის განხორციელებაში. ამისათვის მნიშვნელოვანია სხვისი შეხედულებებისა და პერსპექტივების გააზრება, მომხდარის შესახებ მათი ვერსიის გაგება. ეს არ ნიშნავს, რომ თქვენ უნდა გაიზიაროთ ეს პერსპექტივები ან შეხედულებები“ — ამბობს ალექსანდრა ქოული.
სამი კვირის განმავლობაში, გამოფენის ფარგლებში, გაიმართება რეგულარული დისკუსიები და ღონისძიებები. მონაწილეობის მიღება ყველა მსურველს შეუძლია. ვიზიტორებს, რომლებსაც ქართულ-აფხაზურ კონფლიქტთან დაკავშირებული საკუთარი ისტორია აქვთ, გამოფენის ავტორები ამ ისტორიის გაზიარებას და არქივის შექმნაში მონაწილეობას სთავაზობენ. ექსპოზიცია ამ სიტყვებით იწყება: „გამოფენაზე წარმოდგენილი და ნაწილობრივ დავიწყებული ან დაკარგული ისტორიების რთული მოზაიკა გთავაზობთ წარსულში დაბრუნებისა და მისი გადახედვის შესაძლებლობას. შეიარაღებულმა კონფლიქტმა დამანგრეველი გავლენა მოახდინა ათასობით ადამიანის ცხოვრებაზე და მისი კვალი დღესაც იგრძნობა. გთხოვთ, გაგვიზიაროთ თქვენი გამოცდილება, პირადი ისტორია და მასალები, რათა საქართველოს უახლესი ისტორიის მოზაიკა უფრო სრულყოფილი გახდეს.“
გამოფენაზე მუშაობდნენ: GoGroupMedia, CIPDD, Studio Re,Conciliation Resources, swisspeace, არქივის მკვლევართა გუნდი, გამოფენის კურატორები და ბევრი სხვა ადამიანი. გამოფენის ორგანიზატორები მადლობას უხდიან დონორ ორგანიზაციებსა და ადამიანებს, რომლებმაც წლილი შეიტანეს ამ ინიციატივის განხორციელებაში, ასევე, ყველა იმ ადამიანს, ვინც არქივს რაიმე მასალა შემატა.
ლალი თვალაბეიშვილი
ერთი ფოტოს ისტორია
ფოტო გადაღებულია ვერტმფრენის აფრენიდან რამდენიმე წუთით ადრე. პატარა გოგონა ილუმინატორიდან ემშვიდობება მამას. ამ სურათის გადაღებიდან რამდენიმე წუთში, ვერტმფრენი, აფხაზური შეიარაღებული ძალების მიერ კონტროლირებადი ტყვარჩელის ტერიტორიიდან, აფრინდება და გუდაუთისკენ აიღებს გეზს, მაგრამ დანიშნულების ადგილამდე ვერ ჩაფრინდება, რადგან გულრიფშის რაიონის სოფელ ლათასთან ჩამოაგდეს.
ეს მოხდა1992 წლის 14 დეკემბერს, რუსეთის შეიარაღებული ძალების ვერტმფრენს 82 ადამიანი გადაჰყავდა, დაღუპულებს შორის 35 ბავშვი და 30 ქალი იყო. ყველა მგზავრი და 3-კაციანი ეკიპაჟი ადგილზე დაიწვა, დამწვარი ცხედრები მაშინვე გუდაუთაში გადაასვენეს და ქალაქის პარკში საერთო სასაფლაოზე დაკრძალეს.
აფხაზური და რუსული მხარეები ვერტმფრენის ჩამოგდებას ქართულ მხარეს აბრალებდნენ. ქართული მხარე ბრალდებას უარყოფდა და ამ ტრაგედიას რუსული მხარის სამხედრო მანიპულაციებით გამოწვეულ საომარ ქაოსს აბრალებდა.
არსებობს კიდევ ერთია ვერსია, რომელსაც ტყვარჩელელი ქართველები ყვებიან: ვერტმფრენი ჩამოვარდნის შემდეგ აფეთქდა და ტრაგედია ზედმეტმა ტვირთმა გამოიწვია. ტყვარჩელის ერთ-ერთი მკვიდრის მტკიცებით, იგი თვითმხილველია იმ ფაქტის, თუ როგორ ეუბნებოდა პილოტი ადგილზე შეკრებილ ხალხს, რომ მგზავრთა ასეთ რაოდენობას ვერტმფრენი ვერ გაუძლებდა, ამიტომ ყველას წაყვანა შეუძლებელი იყო. მიუხედავად გაფრთხილებისა, ყველა ავიდა სალონში, რამაც საბოლოოდ ტრაგედია გამოიწვია.
ქართული საზოგადოება ლათას ტრაგედიის შესახებ ინფორმაციას ნაკლებად ფლობს, აფხაზეთში კი, ყოველ წელს, 14 დეკემბერს, აღნიშნავენ ამ თარიღს, როგორც 1992-93 წლების ომის ერთ-ერთ ყველაზე ტრაგიკულ ეპიზოდს.
