მცდარი მოარული აზრები „დედაენის“ შესახებ
საქართველოში განათლებისა და მეცნიერების საქმე სულ უკან-უკან მიდის. ეს იმაშიც ჩანს, რომ საჯარო პოლემიკებსაც კი მეცნიერული და ლოგიკური საფუძვლიანობა აკლია. მაგალითად, სანამ I კლასის მშობლიური ენისა და წიგნიერების საკითხებზე დასკვნებს გამოვიტანთ, მანამ ამ საკითხების სამეცნიერო-მეთოდიკური საფუძვლები უნდა შევისწავლოთ. ამ დროს არათუ არ დაგვეხმარება, არამედ პირიქით, ხელსაც ძლიერ შეგვიშლის ჩვენი შთაბეჭდილებები, ასოციაციები, სიმპათია-ანტიპათია და მოარული შეხედულებები. სიტყვა-ცნება „დედაენა“ და წინადადება „აი ია“ მართლაც ბრწყინვალე მიგნებებია, მაგრამ ეს მხოლოდ ორი წვეთია იმ ურთულესი საკითხების ზღვაში, რომლებიც პირველკლასელთა „დედაენის“ სამეცნიერო-მეთოდიკურ საფუძველს შეადგენს. 6-წლიანი ბავშვის ფსიქოლოგია, აღქმის, აზროვნებისა და ყურადღების (ზოგადად ნებისყოფის) ფსიქოლოგია და წიგნიერების უნარ-ჩვევათა ფსიქოლოგიური საფუძვლები თუ არა, იაკობ გოგებაშვილის მეთოდიკური ნაშრომები მაინც უნდა გვქონდეს წაკითხულ-გააზრებული.
სწორედ აღზრდა-განათლების ერთადერთი ნამდვილი მეცნიერული საფუძვლის — პედაგოგიკური ფსიქოლოგიის — უგულებელყოფა და „ექსპერტების“ უპასუხისმგებლო ზერელეობაა ის მთავარი მიზეზი, რომლის გამოც საქართველოში განათლებისა და მეცნიერების საქმე სულ უკან-უკან მიდის.
„დედაენის“ შესახებ დაწყებითი სკოლის მასწავლებელთა და „ექსპერტებს“ შორისაც კი მცდარი მოარული აზრებია გავრცელებული.
- ვითომ „დედაენა“ არის მხოლოდ იაკობისეული წიგნის სახელწოდება. სინამდვილეში „დედაენა“ არის იაკობ გოგებაშვილის მიერ შექმნილი სიტყვა (იმ დროისთვის— ნეოლოგიზმი, შესაძლოა, კალკიც კი — შდრ. ინგლისური mother tongue). ეს მშვენიერი სიტყვა დამკვიდრდა ქართული ენის ლექსიკაში და მისი მნიშვნელობაა არა მხოლოდ ერთი კონკრეტული სახელმძღვანელოს სახელწოდება, არამედ, ზოგადად, ადამიანის მშობლიური ენა (შეგვიძლია გადავამოწმოთ ქართული ენის აკადემიურ განმარტებით ლექსიკონში). ენაში საყოველთაოდ დამკვიდრებული სიტყვის გამოყენება კი ყველა ქართველს შეუძლია, მათ შორის თავისი სახელმძღვანელოს სახელწოდებაშიც.
- ვითომ ამჟამინდელ მოსწავლეთა დედ-მამის ან ბებია-ბაბუის თაობა იაკობისეული „დედაენით“ სწავლობდა. სინამდვილეში იაკობისეული „დედაენა“ სკოლებში აღარ გამოიყენებოდა სულ მცირე 1950-იანი წლებიდან (უფრო მეტიც, ალბათ 1930-იანი წლებიდან). მოქმედი „დედაენების“ ავტორები იყვნენ, მაგალითად, ბოცვაძე და ბურჯანაძე, შემდეგ — ვალერიან რამიშვილი (რომელიც იაკობისეული მეთოდიკის მართლაც კარგი მცოდნე იყო). მართალია, მათ სახელმძღვანელოებს ეწერა „შედგენილია იაკობ გოგებაშვილისეული „დედაენის“ მიხედვით“, მაგრამ ასევე აწერია მრავალი სხვა ავტორის სახელმძღვანელოებსაც. 1930-იანი წლების შემდეგ იაკობისეული ნამდვილი „დედაენა“ გამოიცა მხოლოდ ორჯერ: 1980-იანი წლების ბოლოს და 2000-იან წლებში, მცირე ტირაჟით (თუკი არ გვეშლება, საქართველოს საპატრიარქოსთან დაკავშირებულ გამომცემელთა მიერ). მასწავლებლებს სამინისტრო არ უშლიდა ამ წიგნების გამოყენებას (არც ახლა უშლის), მაგრამ ამ წიგნებით მხოლოდ ათიოდე მასწავლებელი ასწავლიდა. რატომ? იმიტომ, რომ გადამუშავების გარეშე ამ სახელმძღვანელოთი სწავლება მართლაც გაუმართლებელია — მოძველებულია ენა (მართლწერის, ლექსიკისა და სტილისტიკის მხრივ), მოძველებულია ტექსტების ნაწილი, მეთოდიკურ-პოლიგრაფიული მხარე (წიგნის იაკობისეული დაკაბადონება, განსაკუთრებით — დაწყვეტილი სტრიქონები); თითქმის არაა შეკითხვა-დავალებები, სააზროვნო სავარჯიშოები და სხვა.
მაშასადამე, მცდარია (ანაქრონიზმია) მოწოდება „დავაბრუნოთ „დედაენა“ სკოლაში!“ სინამდვილეში კამათი ეხება იმ საკითხს, თუ ვის მიენიჭოს ამ სახელმძღვანელოს გადამუშავების ექსკლუზიური უფლება. ესე იგი გარკვეული პირები თუ ჯგუფები ცდილობენ, მონოპოლიურად დაეუფლონ ქართულ სიტყვას „დედაენა“ და იაკობისეული სახელმძღვანელოს გადამუშავებისა და გამოცემის უფლებას.
მაგრამ ვის აქვს ასეთი მონოპოლიის უფლება?! ანუ ვის აქვს იმის უფლება, რომ შეზღუდოს სამეცნიერო-მეთოდიკური ძიებები? ეს თავად იაკობსაც კი აღაშფოთებდა. მაგალითად, საუკეთესო დამსახურებულმა მასწავლებელმა, პედაგოგიკის მეცნიერებათა კანდიდატმა, აწ განსვენებულმა დოდო ნაზირიშვილმა რამდენიმე ბრწყინვალე აღმოჩენით გაამდიდრა მეთოდიკური მეცნიერება. კერძოდ I კლასის წიგნიერებისთვის საუკეთესოა „ფერადი მარცვლების“ მეთოდი, რომელმაც ათეულობით წლის განმავლობაში პრაქტიკულად დაამტკიცა შედეგიანობა. ეს და სხვა ახალი, გამოცდილი ნაყოფიერი მეთოდები ერთი მონოპოლისტი ჯგუფის ცენზურას უნდა დაექვემდებაროს?
- ვითომ იაკობისეული „დედაენა“ ჩვენი პირველკლასელი ბავშვის ასაკზეა მორგებული. სინამდვილეში იაკობმა სახელმძღვანელოები 8-წლიანი ბავშვებისთვის დაწერა. ხოლო ვისაც ჰგონია, რომ 2 წელიწადის განსხვავება უმნიშვნელოა, ან რომ თანამედროვე 6-წლიანი ბავშვი ენობრივი და ნებელობითი უნარიანობით (მათ შორის ყურადღების მოკრებისა და შენარჩუნების უნარიანობით) 2 წლით უსწრებს იაკობისდროინდელ 8-წლიან ბავშვს, მას შორეული წარმოდგენაც კი არა აქვს ბავშვის ფსიქოლოგიაზე.
- ვითომ პირველი კლასის მშობლიური ენის გაკვეთილების მთავარი მიზანი კითხვა-წერის სწავლებაა; ვითომ ბავშვმა მშობლიური ენა „ისედაც იცის“ (ამიტომ საჩქაროდ ინგლისურს უნდა დაეწაფოს). სინამდვილეში კი არათუ პირველკლასელმა ბავშვმა, არამედ ფილოლოგიის ფაკულტეტის მრავალმა სტუდენტმა და მრავალმა აქტიურმა ჟურნალისტმაც კი არ იცის წესიერად ქართული ენა და ქართული სიტყვები. უფრო უარესიც — სავალალოა, რომ მრავალი მასწავლებელიც კი ვერ აყალიბებს აზრებს ერთი აბზაცის ფარგლებში ისე, რომ ნაწერი აზრობრივად, სტილისტიკურად და გრამატიკულად გამართული და ლექსიკით მდიდარი იყოს… სავალალოა, რომ მრავალი რუსი ეკონიმისტი თუ ინჟინერი უკეთესად ფლობს რუსულ ენას, ვიდრე მრავალი ქართველი ჟურნალისტი თუ მასწავლებელი — ქართულს. ესეც ჩვენი განათლების სისტემის შედეგია.
სანამ 6-წლიანი ბავშვის ენობრივი უნარიანობა მშობლიურ ენაზე არ გაიფურჩქნება, მანამ არც პატრიოტიზმს ჩაეყრება საფუძველი, არც პიროვნულ განვითარებას და არც აზროვნების განვითარებას. მთავარი მიზანია არა კითხვა-წერა, არამედ ბავშვის ენობრივი ცნობიერების გახსნა და განვითარება, ქართული ენის მადლთან და საუნჯესთან ზიარება, ქართულენოვანი სამყაროს აგების საფუძვლის ჩაყრა [„ახალი განათლება“, 28.12.2017]. სკოლაში მთავარი საგანი მშობლიური ენა და ლიტერატურა უნდა იყოს, ლოგიკური აზროვნებაც კი უფრო მეტად მასზეა დამოკიდებული, ვიდრე მათემატიკაზე (კარგი სწავლების პირობებში).
- ვითომ იაკობისეულ „დედაენაში“ მთავარია და ავტორისეულია კითხვა-წერის სწავლების მეთოდიკა. სინამდვილეში იაკობმა რუსული (კ. უშინსკისეული) და ნაწილობრივ გერმანული მეთოდიკები გადმოაქართულა. ამ მეთოდიკაში მისი შედგენილი ანუ ორიგინალურია მხოლოდ ქართული საყრდენი სიტყვების, მარცვლებისა და ასოების სისტემა. ეს სისტემა ნამდვილად კარგია და თითქმის არც მოძველებულა. მაგრამ ამ მხრივ მთავარია არა ეს სისტემა, არამედ კითხვა-წერის სწავლების ძირითადი მეთოდი. ის კი იაკობს არ შეუქმნია. უფრო მეტიც, ის მეთოდიკა, რომელსაც ტრადიციული „დედაენა“ ემყარება, თვითონ იაკობს არც კი მიაჩნდა საუკეთესოდ. ამას აქვე დავასაბუთებთ.
კითხვა-წერის სწავლების მეთოდიკის მთავარი ტიპები
ეს საკითხი ჩვენ დაწვრილებით გვაქვს განხილული „ახალ განათლებაში“ გამოქვეყნებულ სტატიაში [10-16.11.2016 — ადვილია ინტერნეტში მოძიება]. მოკლე შეჯამება:
გაწაფული (მოქნილი) კითხვა:
სიზუსტე+გაბმულობა+გააზრებულობა.
თანამედროვე მეცნიერებამ აღიარა, რომ არ არსებობს ერთი უნივერსალური, ყველასთვის საუკეთესო მეთოდიკა. ამის მიზეზი ორია: კონკრეტული ენები ძალიან განსხვავდება ერთმანეთისგან; ის, რაც კარგია ერთი ენისთვის, შეიძლება არ გამოდგეს სხვანაირი ბუნების მქონე ენისთვის; და მეორე — ასევე განსხვავდებიან ერთმანეთისგან ბავშვებიც, მათი წამყვანი უნარიანობის ტიპი სხვადასხვაა (ჰ. გარდნერის მიხედვით); ის, რაც კარგია, მაგ., ენობრივი უნარის ტიპისთვის, შეიძლება არ გამოდგეს მხედველობითი თუ კინესთეზიური ტიპისთვის.
თანამედროვე მეცნიერებამ მთავარი „ოქროს წესი“ დაადგინა — მეთოდი აუცილებლად დაბალანსებული ანუ შეწონასწორებული უნდა იყოს.
როგორც სახელწოდება გვეუბნება, დაბალანსება გულისხმობს ანალიზისა და სინთეზის შეწონასწორებას; აგრეთვე — ბგერაზე მუშაობისა და ასოზე მუშაობის, ანუ ფონოლოგიისა და გრაფოლოგიის შეწონასწორებას. გულისხმობს აგრეთვე აქტივობათა დიდ მრავალფეროვნებას (დაუშვებელია სულ ერთფეროვანი და სწორხაზოვანი მეთოდიკით სწავლება — ასეთ პირობებში ბავშვების დიდი ნაწილი ვერ ეღირსება მათი ტიპისთვის შესაფერის აქტივობებს). დაბალანსებული ან დაუბალანსებელი შეიძლება იყოს როგორც სინთეზურ-ანალიზური, ისე ანალიზური და ანალიზურ-სინთეზური მეთოდები. მეთოდებმა სახელწოდებები მიიღო იმის მიხედვით, თუ რომელია მათთვის წამყვანი და უპირატესი — ანალიზი თუ სინთეზი.
პრაქტიკაში წმინდა სახით არც სინთეზური და არც ანალიზური მეთოდი არ არსებობს — ანალიზური მეთოდიც იყენებს ხოლმე სინთეზს და სინთეზურიც — ანალიზს. მაგრამ იმისათვის, რათა მეთოდი იყოს დაბალანსებული, ეს უნდა ხდებოდეს გეგმაზომიერად და სისტემატურად — და არა აქა-იქ და შემთხვევითად. უფრო ზუსტად: თუნდაც რომ მეთოდი იყოს წმინდად დაღმავალი, მასში გეგმაზომიერად და სისტემატურად უნდა იყოს სინთეზის სავარჯიშოები, საკმარისად უნდა განმტკიცდეს ბგერა-ასოს შესატყვისობა; ესე იგი, უნდა ისწავლებოდეს ცალკეული ასოებიც, სიტყვის გარეშე (და არა მხოლოდ ასოები მთელ-მთელ სიტყვებში); პირიქით — აღმავალ მეთოდში გეგმაზომიერად და სისტემატურად უნდა იყოს ანალიზის სავარჯიშოები და მუშაობა მთლიან სიტყვებზე და ტექსტებზე; ამის გარდა, ყოველგვარ მეთოდში საკმაო ყურადღება უნდა დაეთმოს ფონოლოგიურ სავარჯიშოთა სისტემას.
ბუნებრივი შეკითხვაა: XXI საუკუნეში გრიფირებული I კლასის სახელმძღვანელოები რომელ მეთოდიკას ემყარება? ამ შეკითხვაზე გარკვეულ პასუხს მცოდნე მასწავლებლები ვერ იღებდნენ სახელმძღვანელოთა ავტორებთან საგანგებოდ წიგნების გასაცნობად და სარეკლამოდ მოწყობილ შეხვედრებზეც კი; არც მასწავლებელთათვის განკუთვნილ მეთოდიკურ სახელმძღვანელოებში წერია დასაბუთებული განმარტება. ავტორებს ზოგადად მიაჩნიათ, რომ მათი მეთოდიკა დაბალანსებულია (ვინც იცის ამ ცნების მნიშვნელობა და მნიშვნელოვნება). მაგრამ ესეც გავრცელებული მცდარი შეხედულებაა: თითქოს დაღმავალ-აღმავალი მეთოდიც და აღმავალ-დაღმავალი მეთოდიც თავისთავადაა დაბალანსებული. ამ შეხედულებაში ორი შეცდომაა:
- მეთოდში ხშირად არ არის ხოლმე საკმარისი მუშაობა ანალიზზე ან სინთეზზე. მაგ., საქართველოში საყოველთაოდ დამკვიდრებული სინთეზურ-ანალიზური მეთოდი ანალიზს კი მოიცავს, მაგრამ ძალიან არასაკმარისად — არაა ანალიზის სავარჯიშოთა სისტემატური და სისტემური, მიზანმიმართული თანწყობა. ასევე, პირიქით, ანალიზურ-სინთეზური მეთოდი, შესაძლოა, საკმარისად არ მოიცავდეს სინთეზის სავარჯიშოებს.
- ანალიზისა და სინთეზის შეწონასწორების დროსაც კი მეთოდი შეიძლება არ იყოს დაბალანსებული — ვინაიდან მეთოდში ფონეტიკა და გრაფიკა არ იყოს დაბალანსებული: მეთოდი არ მოიცავდეს საკმარის ფონოლოგიურ სავარჯიშოებს. ამასთან, ფონოლოგიური აქტივობის მხოლოდ ცნებასაც კი ვერ გაიაზრებს ის, ვინც აზროვნებს ტრადიციული მცდარი ტერმინით „ასო-ბგერა“ [„ახალი განათლება“, 20-26.10.2016].
სინამდვილეში როგორც ტრადიციული, ისე თანამედროვე გრიფირებული მეთოდები ძალიან დაუბალანსებელია — მათში წონასწორობა ძლიერ დარღვეულია: სინთეზი და გრაფიკა მეტისმეტად სჭარბობს ანალიზსა და ფონოლოგიას; მუშაობა მხოლოდ ცალმხრივ სინთეზზე და ცალმხრივ გრაფოლოგიაზეა, ხოლო ანალიზი და ფონოლოგია მეტისმეტად მცირედაა, ან სულ არაა.
მცოდნე ექსპერტი ამას ზერელე ხედვითაც კი დაინახავს. მართლაც, სისტემატური და სისტემური ანალიზური და ფონოლოგიური აქტივობები ძირითადად წინასაანბანო პერიოდში უნდა ჩატარდეს. საამისოდ კი წინასაანბანო პერიოდი ხანგრძლივი უნდა იყოს. მაგალითად, ვალერიან რამიშვილისეულ პროგრამაში წინასაანბანო პერიოდი 2-თვიანი იყო (სამწუხაროდ, მასწავლებლები მას ამოკლებდნენ). 2 თვე მინიმუმია. საუკეთესო კი ერთწლიანია: ესაა ნამდვილი ნულოვანი კლასი, საბავშვო ბაღის გარემოში (თუნდაც ეს სკოლის შენობაში ხდებოდეს), სადაც ბავშვები ნოხებზე კოტრიალობენ, სადაც მერხებთან არ სხედან — ანუ კითხვა-წერას არ სწავლობენ (დაახლოებით ასეა ყველა წარმატებულ განათლების სისტემაში). ხოლო თუკი ამის საშუალება არა გვაქვს, წინასაანბანო პერიოდი 3-4-თვიანი მაინც უნდა იყოს — ნებისმიერი მეთოდით სწავლებისას! [„ახალი განათლება“, 08-14.12.2016]. ერთთვიანი ან უფრო მოკლე წინასაანბანო პერიოდით შეუძლებელია მეთოდის დაბალანსება და კარგი შედეგების მიღწევა. მოჩქარეს მოუგვიანდება. მთავარი ის კი არაა, თუ მერამდენე ასო აქვს კლასს გავლილი, არამედ ის, თუ როგორ წაიკითხავენ უცნობ ტექსტს წლის ბოლოს და მეორე კლასის ბოლოს. თანამედროვე გრიფირებულ სახელმძღვანელოებში კი ერთთვიანი წინასაანბანო პერიოდიც არ იგულისხმება.
საზოგადოდ, დაუშვებელია I კლასის დიდი ნაწილის დაყვანა ასოების (და მათემატიკაში — ციფრების) ხატვაზე და კალიგრაფიისთვის დიდი ყურადღების დათმობა. I კლასში უნდა გაიხსნეს ბავშვის ენობრივი აზროვნება (აგრეთვე — ლოგიკურ-მათემატიკური აზროვნება), ბავშვი მშობლიური ენის სამყაროს უნდა ეზიაროს. ასონიშანთა და ციფრნიშანთა წერა-ხატვა კი ამას ძლიერ აფერხებს, რადგან 6-წლიანს არ ძალუძს ერთდროულად ორ რამეზე ყურადღების გამახვილება. იაკობის სიტყვებით, პედაგოგიკის კანონია: „ერთბაშად ბავშვს მიეცეს მარტო ერთი სიძნელე. ამ კანონს მეტად ღრმა საფუძველი აქვს: როდესაც თქვენ ბავშვს კისერზედ ახვევთ, მაგალითად ორ საქმეს ერთბაშათა, მაშინ თითოეული მათგანი ბავშვს ერთი-ორად უძნელდება და მთელი ჯაფა ერთი-ოთხად მატულობს“ [„რჩეული თხზულებანი“, ტ. 4, თბ.-1990, გვ. 83]. როცა ბავშვის ცნობიერება უმეტესად გრაფიკით და თითების წვრილ-წვრილ მოძრაობათა კოორდინაციითაა დაკავებული, ყურადღების მიღმა რჩება მშობლიური ენაც და მათემატიკაც. მით უმეტეს, რომ 6-წლიანთა უმრავლესობას ღილების შეკვრაც კი უძნელდება. ასოებისა და ციფრების წვრილ-წვრილ ნაწილთა მოხაზვა მათთვის იმდენად მძიმე ტვირთია, რომ არამარტო მთელი ყურადღებითა და გონებრივი ძალისხმევით, არამედ მთელი სხეულითაც კი წერენ. ამ დროს ადგილი აღარ რჩება არავითარ აზროვნებას, შემოქმედებას, მშობლიურ ენასა თუ მათემატიკას. ამიტომ მართებული თანმიმდევრობაა კითხვა-წერა და არა წერა-კითხვა (თვით კომპოზიტი „წერა-კითხვა“ XVIII საუკუნის ყოვლად უვარგისი, ცალმხრივად სინთეზურ-სქოლასტიკური მეთოდიკის ნაშთია; ამ ტიპის მეთოდიკა გადმოცემულია, მაგ., სულხან-საბასეული ლექსიკონის დანართში).
კითხვა-წერის სწალების იაკობისეული მეთოდიკები
იაკობ გოგებაშვილის პირველი სახელმძღვანელო (1865 წლის გამოცემა) ანალიზურ მეთოდზე იყო აგებული. მაგრამ 1876 წლიდან იაკობმა ანალიზური მეთოდი ანალიზურ-სინთეზურით შეცვალა. რატომ? ამას თვითონ იაკობი აგვიხსნის. „თავის დროზე ჩვენ ავხსენით, რა გარემოებებმა და მოსაზრებებმა გაგვხადა იძულებული, მიგვეტოვებინა უფრო ძნელი, ანალიტიკური მეთოდი და მიგვეცა უპირატესობა უფრო ადვილი სინტეტიური მეთოდისათვის. ეს მიზეზები იყვნენ: შინაური ხასიათი სწავლებისა და სრული უმეცრება ჩვენი სახლობის სფეროსა სწავლების ხელოვნებაში, მცირე რიცხვი შკოლებისა, მათი მოუწყობლობა და მტკნარი უხეირობა მასწავლებელთ პერსონალისა, რომლებიც შედგებოდა პრიჩეტკინებიდგან და მღვდელებიდგან. ეს საბუთები ეხლა აღარ არსებობენ. სწავლება უმეტეს ნაწილად გადავიდა სახლებიდგან შკოლებში, ამ შკოლებში მასწავლებლობა დაიჭირეს ყმაწვილმა კაცებმა, რომლებიც ბევრათ თუ ცოტათ მომზადებულნი არიან თავისი თანამდებობის ჯეროვანი აღსრულებისათვის და რომელთაც მარჯვე მოხმარება რთული მეთოდისა ძლიერ არ უნდა გაუჭირდეთ. ამიტომ ჩვენ დროიანად დავინახეთ დავბრუნებოდით ანალიტიკურ მეთოდსა და მასთან იგი დაგვეკავშირებინა სინტეტიურ მეთოდთან. მაგრამ რადგანაც სპეციალისტები თითქმის არ მოგვეპოვებიან ჩვენ ხალხურ შკოლებში მასწავლებელთა, ამიტომ ანბანის მეთოდი უნდა მიგვეყვანა სიადვილის უკანასკნელ ხარისხამდის. ამ შემთხვევაში ჩვენ ვხელმძღვანელობდით იმ ჰაზრით, რომ ხარისხი სწავლების მეთოდის სარგებლობისა პირდაპირ დამოკიდებულია მის მარჯვედ მოხმარების სიადვილეზედ და უკეთესი მეთოდი უარესზედ მავნებელია და გადამრევი ბავშვების გონებისათვის, თუ მისი ხეირიანად მოხმარება შეუძლებელია სპეციალურათ მოუმზადებელ მასწავლებელთათვის < > ერთი პრაქტიკული დაბრკოლებაც ემატება ყველა ამას. ასოების შესწავლის შეწყვეტა რამდენსამე ადგილას, ლექსების და მოთხრობების ჩამატებით, კითხვის სწავლებას თითქმის მთელ წელიწადს გაუჭიანურებს და ეს ძალიან არ ეპიტნავება გლეხსა, რომელსაც სურს რომ ბავშვმა, შემოდგომაზედ შემოსულმა, საშობაოდ მაინც გაათაოს ანბანი, კითხვა ისწავლოს. ეს გარემოება ყველა ანბანის შემადგენელს უნდა თვალწინა ჰქონდეს, თორემ შეიძლება ხალხს გაუქარწყლდეს ის სუსტი სურვილიც შვილების სწავლებისა, რომელსაც ეხლა მასში ვხედავთ.“ [„რჩეული თხზულებანი“, ტ. 4, თბ.-1990, გვ. 74,75,185].
აი, როგორი მიზეზებითა და საფუძვლით ჩამოყალიბებულა ანალიზურ-სინთეზური მეთოდი. არსებითად — იძულებით. როგორც იაკობი თვითონ წერს, მოუმზადებელი მასწავლებლის ხელში ანალიზური მეთოდი ვერ ამართლებს (მაშინ კი მასწავლებელთა ტრენინგების ჩატარების არავითარი საშუალება არ არსებობდა; მით უმეტეს, რომ მასწავლებელთა უმრავლესობა მაშინ არაპროფესიონალი იყო, ძირითადად მხოლოდ წერა-კითხვა და ანგარიში იცოდნენ). ანალიზური მეთოდები საუკეთესოა მოსწავლისთვის, ყველაზე სახალისოა, რადგან კითხვა სანახევროდ თამაშ-თამაშით ისწავლება; მოსწავლეებს ყველაზე მეტად შეაყვარებს წიგნს; მაგრამ — რთულია და ძნელია მასწავლებლისთვის. ამის გარდა, ანალიზური მეთოდი ძვირადღირებულია, რადგან აუცილებლად სჭირდება დიდძალი თვალსაჩინოება, მათ შორის — დიდი ფორმატის ფურცლებზე მსხვილად დაბეჭდილი ტექსტები ან ძალიან დიდი ფორმატის წიგნები. ამიტომ გახდა იძულებული იაკობი, რომ იმ დროისათვის პრაქტიკულად უფრო გამართლებული ანალიზურ-სინთეზური მეთოდი აერჩია.
სამწუხაროდ, უცოდინრობის გამო, სახელმძღვანელოთა ავტორები და მასწავლებლები ამ კარგ მეთოდს ცვლიან სინთეზურ-ანალიზური მეთოდით (წმინდად სინთეზური XIX საუკუნის ბოლოს მეცნიერებს უკვე აღარც აინტერესებდათ). მაგრამ იაკობს სიცოცხლის ბოლომდე მიაჩნდა, რომ სინთეზურ-ანალიზური მეთოდი ცუდია, ანალიზურ-სინთეზური — კარგი, ხოლო საუკეთესო კი ანალიზური მეთოდია.
XX საუკუნის მეცნიერებამ (განსაკუთრებით — გეშტალტფსიქოლოგიამ) სრულად დაადასტურა და კიდევ უფრო გააღრმავა იაკობ გოგებაშვილის ეს შეხედულება.
მაშასადამე, იაკობისეული „დედაენის“ მეორე გამოცემაში (რომელიც იაკობის ერთადერთი „დედაენა“ ჰგონიათ) კითხვა-წერის მეთოდიკა, ჯერ ერთი, მხოლოდ ნაწილობრივაა იაკობისეული. მეორეც, ეს მეთოდიკა თავად იაკობს მიაჩნდა კარგ, თუმცა არა საუკეთესო მეთოდიკად (ხოლო თანამედროვე სახელმძღვანელოების არსებითად სინთეზურ-ანალიზური მეთოდიკა ცუდ მეთოდიკად მიაჩნდა).
მაშ რა არის ყველაზე ძვირფასი და მნიშვნელოვანი იაკობისეულ „დედაენაში“, სახელწოდებისა და „აი ია“ წინადადების გარდა? ესაა სწორედ ის, რაც მთავარი უნდა იყოს I კლასის მშობლიური ენის გაკვეთილებისთვის: ქართული ენის სამყარო, ეროვნული, ეკოლოგიური და ზნეობრივი ღირებულებები; თანაც ეს ღირებულებები არა აბსტრაქტულ-პუბლიცისტიკური ტერმინებითა და ყალბადსამეცნიერო მსჯელობებითაა გადმოცემული (როგორც ამჟამინდელ წიგნებშია), არამედ დიდოსტატი მასწავლებლის გუმანით — ბავშვისთვის მისაწვდომი, ბუნებრივი და ხალასი თვალსაჩინო შინაარსით; ზღაპრებით, ლექსებითა და მოთხრობებით; საქართველოს ბუნებისმცოდნეობის, ისტორიის, ეთნოგრაფიისა და გეოგრაფიის საწყისების ცოცხლად და ლამაზად გაერთიანებით მშობლიური ენისა და ლიტერატურის პროგრამაში. სწორედ ესაა ქართულენოვანი სამყაროს საფუძვლების აგება. „დედაენა“ „ბუნების კარმა“ და საქართველოს შესახებ ისტორიულ-ეთნოგრაფიულმა მოთხრობებმა უნდა შეავსოს და განაგრძოს — ისე, როგორც იაკობმა დაგეგმა [ეს სხვა სტატიის საგანია]. სამწუხაროდ, არც ერთი თანამედროვე სახელმძღვანელო არც კი ცდილობს, რომ იაკობისეულ ორიგინალურ და მშვენიერ სასწავლო პროგრამას დაუახლოვდეს. სამაგიეროდ, ებღაუჭებიან ვითომ ანალიზურ-სინთეზურ, სინამდვილეში კი გაფუჭებულ, სინთეზურ-ანალიზურ მეთოდს; სამაგიეროდ, ჭარბადაა გლობალისტური სიყალბეები (როგორც ჩვენი ბავშვობის დროს კომუნისტური სიყალბეები იყო). სამაგიეროდ, ინგლისურის მოძალება და აშშ-ს მონური თაყვანისცემაა (ოღონდ გაცილებით მეტად, ვიდრე ჩვენი ბავშვობის დროს რუსულის მოძალება და რუსეთის თაყვანისცემა იყო).
„ყმაწვილი < > წახალისდება. ერთი სიტყვა აღძრავს მასში მთელ რიგ სხვა სიტყვებს, სხვა საგნების მოგონებებს (დანიელ პენაკმა ამ საოცრებას „ალქიმია“ უწოდა! — თ.მ., ზ.ვ.) და მოსწავლე იგრძნობს მაშინვე კავშირს ბუნებას, ცხოვრებასა და სწავლას შორის. < > რასაკვირველია, ყმაწვილი კითხვას უფრო გონივრულად და უფრო ჩქარა სწავლობს < > სიტყვების კითხვის დროს მასწავლებელმა სასტიკი ყურადღება უნდა მიაქციოს მასზედ, რომ ბავშვები სიტყვების ჰაზრს, მნიშვნელობას, შინაარსს გონებას ადევნებდნენ, რომ სიტყვები მათ გონებაში აღვიძებდეს საგნების სახესა, რომ იგინი არ მიეჩვივნონ უაზრო მეხანიკურ კითხვასა…“ [„რჩეული თხზულებანი“, ტ. 4, თბ.-1990, გვ. 76,77].
თამარ მახარაძე
საგანმანათლებლო-შემოქმედებით კავშირ „ქორბუდას“ თავმჯდომარის მოადგილე, ქართული ენისა და ლიტერატურის მასწავლებელთა კავშირის თავმჯდომარე, მასწავლებელთა მწვრთნელი; ქართული ენისა და ლიტერატურის, აგრეთვე დაწყებითი (I-IV) კლასების სერტიფიცირებული მასწავლებელი;
ზურაბ ვახანია
განათლების მეცნიერებათა აკადემიკოსი, პედაგოგიკის მეცნიერებათა დოქტორი, ფსიქოლოგიის პროფესორი; მასწავლებელთა მწვრთნელი; „საუკეთესო შედეგების მქონე სერტიფიცირებული მასწავლებლის“ სტატუსის მქონე 6 დარგში
