ჩვენი ქვეყნის იმ არაქართულენოვან სკოლებში, რომლებიც მოწყვეტილი არიან ქართულ სივრცეს, ქართული ენის შესწავლას, უკვე ათეულ წელზე მეტია, წარმატებით ემსახურებიან „არაქართულენოვანი სკოლების მასწავლებელთა პროფესიული მხარდაჭერის პროგრამის“ პედაგოგები. ამ რთულ გზაზე მუშაობის პროცესში სწავლების ბევრმა პრობლემამ იჩინა თავი და მასწავლებლებმა, საკუთარი პედაგოგიური პრაქტიკიდან გამომდინარე, თავად შეიმუშავეს ენის სწავლების გარკვეული მეთოდები, მიდგომები, სავარჯიშოები და რესურსები. ქართული ენა გახლავთ სახელმწიფო ენა და მისი შესწავლის აუცილებლობა არაქართველი მოსახლეობისთვის კარგა ხანია დგას დღის წესრიგში, თუმცა იმის გამო, რომ მათ ფაქტობრივად არ აქვთ კომუნიკაცია ძირითად მოსახლეობასთან, ამ საკითხის გადაწყვეტა მთლიანად ქართული ენის მასწავლებლის მხრებზეა.
საქმეს ართულებს ქართული ენის თავისებურება. მოგეხსენებათ, ქართული ენა იბერიულ ენათა ჯგუფს მიეკუთვნება და ზოგიერთი გრამატიკული კატეგორია მხოლოდ მისთვისაა დამახასიათებელი, მაგალითად: მოთხრობითი ბრუნვა, ე.წ. მანიანი ზმნები, ქცევის ფორმები და სხვა. მოსწავლეებისთვის ამგვარი საკითხების უკეთ აღსაქმელად, კარგი იქნებოდა, არაქართულენოვანი სკოლების ქართული ენის სახელმძღვანელოები გამდიდრებულიყო ჩვენი მწერლების მხატვრული ლიტერატურის ნიმუშებით, რადგან მხატვრულ ნაწარმოებთა ენა ახლოს დგას სალაპარაკო ენასთან და მრავალფეროვანია სიტყვათა ფორმების თვალსაზრისით.
არაქართულენოვანი სკოლების საბაზო საფეხურზე მოსწავლეებს ქართული ენის ძირითადი ლექსიკა და მორფოლოგიურ-სინტაქსური კონსტრუქციები უკვე ათვისებული აქვთ და თანდათან უფრო რთული გრამატიკული კატეგორიები უნდა შევთავაზოთ. თავიდანვე აღვნიშნავ,რომ თეორიული საკითხების სწავლების მიზანი არის არა ქართული ენის გრამატიკის სწავლება (თუმცა ესეც არაა ურიგო), არამედ, გარკვეული აზრის უკეთ აღსაქმელად, მოსწავლეთათვის ამა თუ იმ გრამატიკული კატეგორიების შინაარსობრივი კუთხით მიწოდება და შემდეგ მათი გამოყენება ზეპირ და წერით მეტყველებაში – ილაპარაკონ და წერონ გამართულად.
როგორც აღვნიშნეთ, საქმეს ართულებს ის, რომ ქართული ენისათვის დამახასიათებელი ზოგიერთი გრამატიკული ფორმა და მისი საშუალებით აზრის გამოხატვა სხვა ენებს, მათ შორის სომხურ ენას, არ გააჩნიათ, რაც გარკვეული პრობლემის წინაშე აყენებს მასწავლებელსაც და მოსწავლესაც: მასწავლებელს – როგორ მიიტანოს მოსწავლემდე მათთვის გაუგებარი საკითხი, მოსწავლეს კი – როგორ გაიგოს ის აზრობრივი ნიუანსები, რომლის შესატყვისი გადმოცემის გრამატიკული საშუალება მის მშობლიურ ენაში არ მოიპოვება. აქ გასათვალისწინებელია ისიც, რომ ესა თუ ის ერი ერთნაირად აღქმულ მოვლენებს ზოგჯერ, წინადადებებად, სხვადასხვანაირად აყალიბებს და წარმოთქვამს. ამის გამო, ენის ათვისების პროცესში, მოსწავლეები, ქართულად აზრის ჩამოყალიბებისას, მშობლიური ენის ენობრივი კონსტრუქციების კოპირებას მიმართავენ – ჯერ გონებაში, მშობლიურ ენაზე გაიაზრებენ სათქმელს და შემდეგ თარგმნიან ქართულად. ამიტომ მათ ქართულ მეტყველებაში ხშირად გაიგონებთ ასეთ კოპირებულ წინადადებებს: „დღეს ცივა არის“, „არ ლამაზია“, „სადაც რომ ვართ…“, „რომ მე თბილისში წავედი…,“ „რომელიც რომ მე წავიკითხე“… „რატომ შენ თბილისში წახვედი?“
მიუხედავად იმისა, რომ ქართულში სიტყვათა რიგი პრაქტიკულად თავისუფალია, კითხვითი წინადადების ფორმულირებისას, აუცილებელია, კითხვით სიტყვას მოსდევდეს ზმნა. სომხურში ეს რიგი ყოველთვის არაა დაცული, განსაკუთრებით, როცა გამოყენებულია რატომ, მაგალითისთვის: ქართულში – „შენ დღეს რატომ წახვედი სოფელში?“ სომხურში – „შენ რატომ დღეს სოფელში წახვედი?“
როგორც აღვნიშნეთ, განსხვავებულია ამ ენების გრამატიკული ბუნებაც. ენის დაუფლების გზაზე ეს განსხვავებულობანი არაქართველისთვის ქმნის დაბრკოლებებს. მათთვის განსაკუთრებით რთულია გრამატიკულად გამოხატული მიმართებების გაგება სუბიექტსა და ობიექტს შორის, ან პირიქით – ობიექტსა და სუბიექტს შორის, ან კიდევ – ობიექტებს შორის და, აქედან გამომდინარე, სასხვისო თუ სათავისო ქცევების, ენიანი ვნებითის, თურმეობითის მწკრივების გაგება და მათ ფუნქციებში გარკვევა. ამ საკითხებს ენის შემსწავლელი ძალიან კარგად უღებს ალღოს მაშინ, როცა ენის შესწავლა ხდება ბუნებრივ გარემოში, მაგრამ იქაც, სადაც ენის ათვისების ბუნებრივი გარემო არ არსებობს, გრამატიკული კატეგორიების შესწავლას გვერდს ვერ ავუვლით.
ამა თუ იმ გრამატიკული კატეგორიის აღსაქმელად, პირველ ყოვლისა, საჭიროა მოსწავლე ჩასწვდეს მის შინაარსობრივ მხარეს, ანუ რას გულისხმობს, რას აღნიშნავს იგი. დავიწყოთ სუბიექტებისა და ობიექტების მიმართებებით, რომლითაც ქართველი კაცი აზრს ე.წ. ვინიანი და მანიანი ზმნებით გამოხატავს. ამ მიმართებების შინაარსის გასარკვევად, შეგვიძლია, ორი ენის – სამიზნე და მშობლიური ან სამიზნე და საშუამავლო ენების – შედარება გამოვიყენოთ. მაგ., „ვწერ წერილს მეგობარს“ ნიშნავს, რომ სუბიექტის მოქმედება მიემართება ირიბ ობიექტს (მეგობარს), მისთვის ხდება მოქმედება და პირდაპირი ობიექტიც (წერილი) მისთვის იწერება. ამ მიმართების გაგება ნებისმიერი ენის მატარებლისთვის ადვილია, რადგან, ვიმედოვნებ, ყველგან ასეა. საწინააღმდეგო აზრის გადმოცემა კი, ქართულ ენას შეუძლია ობიექტური პირის ნიშნებით გადმოსცეს ისე, რომ არ ჩართოს პირის ნაცვალსახელი. ასეთ შემთხვევაში, ვინიანი ზმნის სუბიექტი გადაიქცევა მანიანი ზმნის ირიბ ობიექტად და პირიქით, მანიანი ზმნის ირიბი ობიექტი ვინიანებში სუბიექტად მოგვევლინება, ანუ ერთმანეთს ენაცვლებიან სუბიექტური და ირიბ ობიექტური პირები: მე ვწერ მეგობარს წერილს (მე — სუბ., მას — ირ.ობ., მას — პირ.ობ.), მაგრამ მეგობარი მწერს მე წერილს (ის — სუბ., მე — ირ.ობ., მას — პირობ.), ან უბრალოდ: მეგობარი მწერს წერილს. მ ისედაც პირველ ობიექტურ პირს გამოხატავს, ამიტომ პირის ნაცვალსახელის, მე-ს, ჩართვის აუცილებლობა არ დგას ქართულ ენაში, რასაც ვერ ვიტყვით სხვა ენებში. მაგ., პირუკუ მიმართებისას, რუსულში, აუცილებელია პირის ნაცვალსახელის — мне-ს ჩართვა, წინააღმდეგ შემთხვევაში, სრულიად სხვა შინაარსის მატარებელ აზრს მივიღებთ: я пишу письмо другу — друг пишет мне письмо (მე ვწერ წერილს მეგობარს — მეგობარი მე მწერს წერილს). რომ გამოვტოვოთ პირის ნაცვალსახელი мне, მივიღებთ განსხვავებულ სურათს: друг пишет письмо — მეგობარი წერს წერილს. მაშასადამე, ქართულის ობიექტური პირის ნიშანი მ და რუსულის პირის ნაცვალსახელი სნე ერთნაირი ფუნქციის მატარებლები არიან. ასეა სომხურშიც, ოღონდ სომხური ენა ამ მიმართებებს კუთვნილებითი ნაცვალსახელისთვის თანდებულიანი ფორმით გამოხატავს: იეს გრუმემ ნამაკ ენკეროჯს ჰამარ (მე ვწერ წერილს მეგობრისთვის), ენკერ გრუმე ნამაკ ინძ ჰამარ — მეგობარი წერს წერილს ჩემთვის. ე.ი. ქართულ ენაში პირის ნაცვალსახელების ფუნქცია არა მხოლოდ პირის ნიშნების გამოხატვაა, არამედ სუბიექტური და ობიექტური პირების ურთიერთმიმართებებიც. ვფიქრობ, როცა მოსწავლე, შინაარსის დონეზე, კარგად გაიგებს ზემოთ აღნიშნულ მიმართებებს და სათანადო მაგალითებით გაიმყარებს ამ ცოდნას, დაძლევს მშობლიური ენის სინტაქსური წყობის მექანიკური კოპირების პრობლემას და აღარ გაუჭირდება მისი გამოყენება მეტყველებაში. ამის შემდეგ აღარ უნდა გაუჭირდეს ქცევისა და ენიანი ვნებითის ფუნქციების გაგებაც, რადგან ქართული ზმნის ეს ორივე კატეგორიაც სუბიექტური და ობიექტური პირების ურთიერთმიმართებებს გამოხატავს.
სომხურ ენას ქცევის გაგება არ აქვს. იქ ზმნას მხოლოდ საარვისო ქცევის ფორმა გააჩნია და სათავისო ან სასხვისო ქცევის ფუნქციას თვის თანდებულით გამოხატავს. ქართულში კი, მოგეხსენებათ, სამივე ქცევის ფორმას თავისი ნიშანი აქვს: ა – საარვისო ქცევის ნიშანია (ვ-ა-ამზადებ მე საჭმელს, საჭმელი სუბიექტის მიერ კონკრეტული პირისთვის კი არ მზადდება, არამედ ზოგადად), ი, უ – სასხვისო ქცევაში ( მ-ი-მზადებს ის მე მას – დედა მე საუზმეს, უ-მზადებს ის მას მას, ანუ უმზადებს დედა შვილს საუზმეს). ეს მიმართება სუბიექტსა და ობიექტებს შორის ნიშნავს, რომ საუზმე მზადდება არა მოქმედი პირისთვის, არამედ სხვისთვის, კონკრეტულად ირიბი ობიექტისთვის — შვილისთვის. ი – სათავისო ქცევის გამომხატველია (იმზადებს ის მას, ანუ დედა საუზმეს) და გვიჩვენებს,რომ მოქმედი პირი საკუთარი თავისთვის მოქმედებს, დედა თავისთვის ამზადებს საუზმეს. რომ შევაჯამოთ, სუბიექტსა და ირიბ ობიექტს შორის პირდაპირი და ირიბი მიმართებები ასეთ სახეს მიიღებს: ვუშენებ — მიშენებს, ვუმზადებ — მიმზადებს, ვუკეთებ — მიკეთებს….
როგორც აღვნიშნეთ, სომხურ ენაში ქცევის გამოსახატად შინაარსით საარვისო ქცევის ზმნის ფორმას ემატება კუთვნილებითი ნაცვალსახელის თვის თანდებულიანი ფორმები: ვაშენებ (კარუცელემ) — საარვისო ქცევა, ვაშენებ ჩემთვის (კარუცელემ ინძ + ჰამარ — ვიშენებ) — სათავისო ქცევა, ვაშენებ მისთვის (კარუცელემ ნა +ჰამარ, ვუშენებ) — სასხვისო ქცევა. ქცევის თვალსაზრისით, პირდაპირი და პირუკუ მიმართებები ასეთია: მე ვაშენებ მისთვის (იეს კარუცელემ ნა ჰამარ) — ის აშენებს ჩემთვის (ნა კარუცელე ინძი + ჰამარ ), მაშინ,როცა ქართულში გვაქვს ვუშენებ-მიშენებს. მოსწავლეები ამ საკითხებს კარგად რომ აუღებენ ალღოს, მშობლიური ენის ანალოგიით აღარ იტყვიან: ის წერს წერილს ჩემთვის. ენიანი ვნებითიც, შინაარსით, გარკვეულწილად, სასხვისო ქცევას ჰგავს იმ თვალსაზრისით, რომ სუბიექტის მოქმედება მიემართება კონკრეტულ პირს: „ვლაპარაკობ“ გამოხატავს ზოგად მოქმედებას, მაგრამ „ველაპარაკები“ ნიშნავს მოქმედების გამოხატვას კონკრეტული პირისადმი, ირიბი ობიექტისადმი. სხვა მაგალითები: ვთამაშობ, მაგრამ ვეთამაშები კონკრეტულად ვიღაცას, ვეხუმრები, ვეკითხები, … კონკრეტულად ვიღაცას (ანუ ირიბ ობიექტს). ენიან ვნებითებში სუბიექტისა და ირიბი ობიექტის პირდაპირი და პირუკუ მიმართებებიც, შინაარსობრივად, იმავე დამოკიდებულებას გვიჩვენებს, რაც სასხვისო ქცევის შემთხვევებში გვაქვს: ვეთამაშები-მეთამაშება, ვეხმარები-მეხმარება, ვეხუმრები-მეხუმრება, ვეკითხები-მეკითხება… სომხურში ენიანი ვნებითის როლს, ხშირად, რუსულის მსგავსად, თან თანდებული კისრულობს: რუსულში — я с тобой говорю — он со мной говорит; სომხურში — იეს ქო ჰედ ხოსუმემ-ნა ინძ ჰედ ხოსუმე, რაც სიტყვასიტყვით ნიშნავს — მე შენთან ვლაპარაკობ-ის ჩემთან ლაპარაკობს.
პირველი თურმეობითი:
ეს მწკრივი საერთოდ არაა სომხურში და მისი წარმოება არა, მაგრამ შინაარს გაგება, ხშირ შემთხვევაში, ალღოიან მოსწავლეებსაც უჭირთ და, შესაბამისად, მისი გამოყენებაც. პირველი თურმეობითი, შინაარსის თვალსაზრისით, ძალზე მრავალფეროვანია და, ვფიქრობ, ცალკე საკვლევი თემაა. როგორც ვიცით, მისი ძირითადი ფუნქცია უნახავი მოქმედების შედეგის გამოხატვაა (ყოფილა, შეუჭამია, მოსულა, აუღია, მოუპარავს…), მაგრამ სხვა უამრავი შინაარსისა და, შესაბამისად, ემოციის გადმოცემაც შეუძლია, ამასთან, ყველაზე მეტად, უარყოფით კონტექსტში იხმარება.
რას გამოხატავს შინაარსით პირველი თურმეობითი:
- იძლევა უარყოფით პასუხს შეკითხვაზე: დაწერე? – არ დამიწერია;. წაიკითხე? – არ წამიკითხავს; იყავი? – არ ვყოფილვარ; დახატე? – არ დამიხატავს…;
გამოხატავს:
- ზოგადად ფაქტის უარყოფას ან დადასტურებას: მაგ., ეს სიმღერა მე არ დამიწერია/არ მომისმენია, ან პირიქით – კი, მომისმენია/დამიწერია, არავინ მყვარებია/როგორ მყვარებია… ყოფილხარ,/არ ყოფილხარ… „ხბო მიყიდია, დამიკლავს, გამიტყავებია“(ვერის უბნის მელოდიები“);
- ემოციას/აღფრთოვანებას: რა კარგად/ცუდად დამიწერია, გამიკეთებია, მოვქცეულვარ, მითქვამს…;
- შეპირისპირებას: არ დამიკარგავს, მიპოვნია; იმას აჩუქე, ჩემთვის არ გიჩუქნია; ცხოვრებაში ბევრი რამ გადამხდენია, მაგრამ ასეთი არაფერი მინახავს, მსმენია;
- ვითომ-ის გაგებას: ვითომ აქ არ ყოფილხარ… ვითომ გინახავს…;
- აქვს თითქოს გაგება უარყოფით ან დადებით კონტექსტში: თითქოს არაფერი მომხდარა, თითქოს არავინ ყოფილა, თითქოს არაფერი გამიკეთებია... თითქოს სადღაც მინახავს;
- მოქმედების შედეგის მიხედვით კითხვის ფორმულირებას: ეს რა გაგიკეთებია?!
- რიტორიკულ შეკითხვას: რა გაგიკეთებია ამ ხნის მანძილზე?
მოსწავლეები უკეთ რომ გავარკვიოთ პირველი თურმეობითის ფორმით გადმოცემულ ზმნის შინაარსში, დიდ დახმარებას გაგვიწევს შედარების მეთოდი. რუსული და სომხური ენები, პირველი თურმეობითის შინაარსის გადმოსაცემად, ზმნის წყვეტილის ფორმასთან იყენებენ დამხმარე სიტყვას, რომ კავშირთან ერთად ან მის გარეშე. მაგ, თურმე აქ ვიღაც ყოფილა — оказывается / что здесь ктото был (оказывается ), სომხური: პარზვუმე ვორ მეგ აიესტეღ ეღელე, მაშინ, როცა ქართულ ენას ამ მწკრივის მაწარმოებელი აფიქსები და წესები აქვს.
სალიტერატურო ენის მართლწერისა და მართლმეტყველების დადგენაში დიდ როლს თამაშობს ე.წ. ყურის ფაქტორი. თუ „ყურს“ არ მოეწონება ზმნის ესა თუ ის ფორმა, მას აუცილებლად უკუაგდებს. მაგ., ვიცით, რომ ვა-ზე ან მა-ზე გათავებული საწყისები პირველ თურმეობითში დაირთავენ ავ და ამ დაბოლოებას: შენახვა-შეუნახავს, თქმა-უთქვამს, მაგრამ ჭამა-შეუჭამია, გაცემა-გაუცია, ნგრევა-დაუნგრევია…
ვფიქრობ, პირველი თურმეობითის სწავლებისას, მთავარია, მოსწავლეებს ყურადღება გავუმახვილოთ მის ძირითად ფუნქციაზე და უარყოფითი შინაარსის მატარებელ ზოგიერთ ფორმაზე, რადგან, გამოყენების თვალსაზრისით, მათ უფრო მეტად შეხვდებიან პრაქტიკაში. სხვა შინაარსის გასაგებად კი, ქართულის სრულყოფილად ცოდნა და მის ნიუანსებში წვდომაა საჭირო.
როგორც აღვნიშნეთ, ქართული ენის სწავლებისას, მთავარი ის კი არ არის, მოსწავლეებს ესა თუ ის გრამატიკული კატეგორია ვასწავლოთ, არამედ ის, რომ მათი საშუალებით ჩასწვდნენ აზრის შინაარსს, რათა შემდგომ ქართულად სწორად ჩამოაყალიბონ წინადადება, სწორად იმეტყველონ და არ მოახდინონ მშობლიური ენის ენობრივი კონსტრუქციების კოპირება.
ზამირა/დოდო კობიაშვილი – არაქართულენოვანი სკოლების მასწავლებელთა მხარდამჭერი პროგრამის კონსულტანტი მასწავლებელი,
რუბენ ანესიანი – კონსულტანტი სომხური ენის საკითხებში, წალკის მუნიციპალიტეტის სოფელ ოზნის საჯარო სკოლის სომხური ენისა და ლიტერატურის მასწავლებელი
გამოყენებული ლიტერატურა:
ა. შანიძე, „ქართული ენის გრამატიკა“, მე-3 ტომი;
სომხური ენის გრამატიკა;
წალკის მუნიციპალიტეტის სოფ. ოზნის საჯარო სკოლის
მოსწავლეთა შემაჯამებელი წერების ნამუშევრები.
