ირმა გრიგალაშვილი
ფილოლოგი, თბილისის №214 საჯარო სკოლის ქართული ენისა და ლიტერატურის მენტორი მასწავლებელი, თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის მოწვეული ლექტორი
საშუალო საფეხურზე ქართული ლიტერატურის სწავლების მიზანია მოსწავლეებს ჩამოუყალიბოს სხვადასხვა ტიპის ტექსტებზე დამოუკიდებლად მუშაობის, გაგება-გააზრების, მსჯელობისა და ინტერპრეტირების უნარები, განუვითაროს მხატვრულ-ესთეტიკური გემოვნება. მოსწავლეებმა უნდა შეძლონ გააანალიზონ ლიტერატურული ნაწარმოებები შესაბამისი ეპოქის გათვალისწინებით, ეპოქისა, რომელიც განსაზღვრავს ავტორთა მსოფლმხედველობრივ პრინციპებს, მორალურ-ეთიკურ თუ ესთეტიკურ ორიენტირებს. მიზნის მიღწევის საშუალებას წარმოადგენს, ერთი მხრივ, სავალდებულოდ განსაზღვრული მხატვრული ნაწარმოებები, ხოლო, მეორე მხრივ, დამატებით საკითხავი მხატვრული და არამხატვრული ტექსტები – ესეები, პუბლიცისტური თუ სხვა ლიტერატურათმცოდნეობითი თხზულებები. ვფიქრობ, სწავლა-სწავლების პროცესში კომპარატივისტული კვლევებისა და მიგნებების ჩართვა მასწავლებელს დიდ დახმარებას გაუწევს და ხელს შეუწყობს უნივერსალური ლიტერატურული მოტივების (/თემების) წვდომა-გააზრებას.
კომპარატივისტიკა – შედარებითი ლიტერატურათმცოდნეობა თანამედროვე ფილოლოგიის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი დარგია, რომელიც შეისწავლის მსოფლიო ლიტერატურათა ურთიერთზემოქმედებას, ლიტერატურულ მოვლენათა ტიპოლოგიას. შედარებით ლიტერატურათმცოდნეობაში ყოველთვის დიდი ყურადღება ეთმობოდა ლიტერატურული ინტერაქციებისა და ურთიერთგამდიდრების პროცესებს, ამიტომ ბუნებრივია, რომ აღნიშნული დისციპლინა იმაგოლოგიური კვლევებითაც დაინტერესდა. ეთნოიმაგოლოგია ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა კვლევის შედარებით ახალი და საკმაოდ პერსპექტიული სფეროა. სიტყვასიტყვით ტერმინი გულისხმობს „მოძღვრებას სახეების შესახებ“. იმაგოლოგია ერთგვარ „კულტურულ დიალოგადაც“ კი მოიაზრება. იგი შეისწავლის „უცხოს“, „სხვის“ (კონკრეტული ქვეყნისა თუ ერის) სახეს ამა თუ იმ ხალხის ლიტერატურულ, საზოგადოებრივ ცნობიერებაში (ნ. გაფრინდაშვილი, 2012).
„უცხოს“ მიმართ ინტერესი ლიტერატურის არსებობის ყველა ეტაპზე იგრძნობა. უცხოეროვან პერსონაჟებს ლიტერატურაში შემოაქვთ ახალი სამყარო, საცნაურს ხდიან ახალ კულტურას და აფართოვებენ მკითხველის თვალსაწიერს. დროთა განმავლობაში „უცხოთა“ ასახვა იმდენად პოპულარულია მსოფლიო ლიტერატურაში, შესაძლებელი გახდა გვესაუბრა ამა თუ იმ ხალხის, ერის, ეთნოსის ლიტერატურულ იმიჯზე. სწორედ ამიტომ, XX საუკუნის 50-იან წლებში, ფრანგულ კომპარატივისტიკაში, ყალიბდება იმაგოლოგია (ნ. გაფრინდაშვილი 2012).
ქართული ლიტერატურათმცოდნეობა იმაგოლოგიური კვლევების სიმრავლით არ გამოირჩევა, თუმცა ამ კუთხით საინტერესო მასალას ჩვენი ლიტერატურა, ვფიქრობ, ნამდვილად იძლევა. ჩვენი მიზანია, ქართული მწერლობის ზოგიერთ ნიმუშთა მაგალითზე, გამოვკვეთოთ იმაგოლოგიური კვლევისათვის საინტერესო მომენტები, ამ კვლევის მნიშვნელობა და როლი ჩვენს მოსწავლეებში ლიტერატურათმცოდნეობითი და კულტურული ცნობიერების ამაღლებისათვის. „თექვსმეტსაუკუნოვანი ქართული ლიტერატურა თავისი განვითარების ამ ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაში უცხოეროვნული თემატიკის კეთილ ტრადიციებს ამკვიდრებდა… ცდილობდა პროპაგანდა გაეწია საუკეთესოსა და პროგრესულისათვის და ამით კეთილად განეწყო ხალხები ერთმანეთის მიმართ“ (ნ. გაფრინდაშვილი 2012: 129-130). მკვლევრის ნააზრევს, რა თქმა უნდა, დავეთანხმებით. აღნიშნული მსჯელობის ნათელსაყოფად „ვეფხისტყაოსნის“ მაგალითიც იკმარებდა, ან კიდევ სულხან-საბა ორბელიანის „სიბრძნე-სიცრუისა“. თუმცა აღნიშნულ ნაწარმოებებში, ისევე როგორც ქართული სიტყვიერების ნიმუშთა უმეტესობაში, „უცხოთა“ თემატიკის ასახვა არც მწერლის თვითმიზანია და არც მკვლევრებს არ აძლევთ კონკრეტულ ეთნოსთა ლიტერატურული სახის განზოგადების საშუალებას.
ჩვენი აზრით, ერთ-ერთი პირველი მხატვრული ნაწარმოები, რომელშიც უცხოთა სახე განზოგადებულად წარმოჩნდა და მკითხველს გარკვეული წარმოდგენა შეუქმნა კონკრეტული ერის იმიჯზე, არის ილიას „მგზავრის წერილები“. რუსი იამშჩიკი და ოფიცერი რომ რუსეთის სახე-სიმბოლოები არიან, ამაზე არავინ დავობს. ჩვენთვის საინტერესოა ის მომენტი, რომ ამ სახე-სიმბოლოების შექმნისას ქართველი მკითხველისათვის საცნაური ხდება რუსული ყოფის დეტალები, რუსი ხალხის ხასიათი და კულტურული განვითარების დონე. დავიწყოთ იამშჩიკის პორტრეტის ანალიზით.
„რუსის პირდაუბანელმა და თავდაუვარცხნელმა „იამშჩიკმა“ ფოშტის პოვოსკა მოაყენა. ეს იყო ვლადიკავკასში. საკვირველია! რუსის მხატვრების სურათებზედ რა ლამაზად არის ხოლმე გამოყვანილი ამ სქელკისერა „იამშჩიკის“ ბრიყვი სახე, იმისი ოყრაყული სანახაობა, იმისი მიდუნ-მოდუნებული ზლაზვნა, უადამიანო და პირუტყვული მიხვრა-მოხვრა. რამოდენადაც სურათია კარგი, ორ იმოდენად საძაგელია ნამდვილი. მაგრამ ამბობენ: „И дым отечества нам сладок и приятен.“ მოცემულ მონაკვეთში იამშჩიკის გარეგნობაზე უფრო საინტერესო ის ფაქტია, რომ რუსი ფერმწერი „ოყრაყულ სანახაობასაც“ ლამაზად გამოსახავს. ამ ეპიზოდით მკითხველისათვის საცნაური ხდება, რომ სიმართლის დამალვა, თავის მოტყუება, ხელოვნებაში სიცრუის ასახვა და ამპარტავნებამდე მისული პატრიოტიზმი „რუსული ხასიათის“ ნიშანია. ნიშანი და სპეციფიკაა იმდენად, რამდენადაც ეს აზრი თავად რუსი ხალხის ანდაზურ სიტყვიერებაშიც იკითხება: „И дым отечества нам сладок и приятен.“ – მამულის კვამლიც კი ტკბილი და სასიამოვნოა. აღნიშნული ანდაზის დამოწმება მწერლის მიერ, ვფიქრობთ, კიდევ უფრო განაზოგადებს რუსულ ხასიათს და რუსი ხალხის ლიტერატურულ იმიჯს ქმნის.
სპეციალურ ლიტერატურაში შენიშნულია, რომ „უცხოთა“ თემატიკის ასახვაში მწერლები დიდ მნიშვნელობას ანიჭებენ ყოფითი ცხოვრების რეალიებს (ნ. გაფრინდაშვილი 2012). სწორედ ამგვარი საკვანძო რეალიაა „მგზავრის წერილებში“ რუსული პოვოსკა.
„როცა ავიბარგე, ესე იგი ჩემი ერთადერთი ბოხჩის ოდენა ტყავის ხურჯინი ჩავაგდე პოვოსკაში, მივუბრუნდი ჩემს ახლად გაცნობილს ფრანსიელს გამოსასალმებლად. – ეგ ეტლი ვისი მოგონილია? – მკითხა მან და მიმიშვირა ხელი ფოშტის პოვოსკაზედ… – რუსისა, – ვუპასუხე მე. – მგონი, არა ხალხი მაგაში არ შეეცილოს. მებრალებით, რომ თქვენ იძულებული ხართ მაგას გაალაყებინოთ ტვინი და გაადღვებინოთ გულ-მუცელი. – არა უშავს-რა. მთელი რუსეთი მაგით დადის და მე რა ღმერთი გამიწყრება, რომ დამიშავდეს რამე. – მაგით დადის?! იმიტომაც შორს არის წასული!“
ცნობილი ფაქტია, რომ ტრანსპორტის, გადაადგილების საშუალების განვითარების ხარისხი, ისტორიულად, პირდაპირ კავშირშია ქვეყნის მატერიალური თუ ტექნოლოგიური განვითარების დონესთან. როგორია ამ დროს რუსული პოვოსკა? – ტვინის გამალაყებელი, გულ-მუცლის გამადღვებელი. პოვოსკის ჩვენებით რუსეთის განვითარების ეს დონეებიც გამოიკვეთა. მკითხველის თვალში რუსეთი ევროპულ წინსვლასა და განვითარებას ჩამორჩენილი ქვეყანაა. ამ აზრს ნათელყოფს ფრანციელი მეგობრის ირონიული შეფასება „- მაგით დადის?! იმიტომაც შორს არის წასული!“
ამპარტავნული რუსული ხასიათის გამოვლინებაა რუსი ოფიცერი. ნაწარმოებში ამ პერსონაჟის გამოჩენისთანავე ვკითხულობთ: „იმისი სახის მეტყველება ამჟღავნებდა, რომ ღვინოსა და არაყს ძალიან დაახლოვებით იცნობდა“. იმაგოლოგიური კვლევის მეთოდებზე მსჯელობისას ნანა გაფრინდაშვილი შენიშნავს, რომ მწერლები „უცხოთა“ კოლორიტის შესაქმნელად ხშირად სტერეოტიპებსაც მიმართავენ (ნ. გაფრინდაშვილი 2012). თავის მხრივ, სტერეოტიპი შესაძლოა რეალობის ამსახველიც იყოს და ცრუ რწმენა-წარმოდგენაზე დამყარებულიც, ამჯერად ჩვენი კვლევის საგანს ეს არ წარმოადგენს, მაგრამ ფაქტია, რომ რუსი ხალხისა და ალკოჰოლის სიახლოვის შესახებ სტერეოტიპი მართლაც არსებობს და ილია მას იყენებს, როგორც რუსთა პორტრეტის ერთ-ერთ შტრიხს.
საკმაოდ საინტერესოა რუსი ოფიცრის მიერ ერის კულტურული და ინტელექტუალური განვითარების შესაფასებლად გამოყენებული საზომებიც: იზლერის ბაღი, გენერალთა რაოდენობა. ერთი შეხედვით ეს უბრალო ყოფითი დეტალები, ამცნობენ მკითხველს იმას, რომ რუსეთი ამორალურობასა და ძალმომრეობაზე მდგარი ქვეყანაა. რა მოსწონს ოფიცერს იზლერის ბაღში? – არა ყვავილები და მწვანე ბილიკები, არამედ ის, რომ „ბაღი სავსეა ჟუჟუნათვალებიან ქალებითა. გინდა ერთს ჩაავლე ხელი, გინდა მეორეს“. ან რატომაა გენერალთა დიდი რაოდენობა მისასალმებელი? – ალბათ, იმიტომ, რომ ისინი იმპერიალისტური ქვეყნის დამპყრობლურ ინტერესებს უშუალოდ ემსახურებიან.
რუსი ოფიცრის გამოგონება (ბუზების საშუალებით შაქრის ქურდობის პრევენცია) რუსული ხასიათის ერთ-ერთ ნიშნად ჭკუამხიარულობას, შეიძლება ითქვას ჭკუასუსტობას, წარმოგვიჩენს. რუსეთის, როგორც ქართულ ლიტერატურაში ასახული „უცხოს“, ყველაზე უფრო საინტერესო და ფართო დახასიათება, ვფიქრობ, ილიამ შემოგვთავაზა. თუმცა რუსეთმა, როგორც ძალადობასთან ასოცირებულმა მხატვრულმა სახემ, დიდ ხანს იარსება ქართულ ლიტერატურაში: ალექსანდრე ყაზბეგის, ეგნატე ნინოშვილის, მიხეილ ჯავახიშვილის, კონსტანტინე გამსახურდიას, გრიგოლ რობაქიძის, ოთარ ჭილაძის და სხვათა ნაწარმოებებში.
XX საუკუნის ქართულ ლიტერატურაში ჩნდება და ყალიბდება ევროპის მხატვრული სახეც. მოდერნიზმის ეპოქის მწერლებისათვის დასავლეთი და დასავლური თემატიკა ბევრად უფრო ახლობელი და საინტერესო იყო, ვიდრე მათი წინამორბედებისათვის. ამ თაობის შემოქმედთა უმეტესობას ცხოვრების გარკვეული ეტაპი ევროპაში ჰქონდა გატარებული და კიდევ უფრო ახლოს იცნობდა იქაურ ხასიათებს, ღირებულებებს.
ევროპელთა, როგორც მშრომელ, პრაქტიკულ და მოხერხებულ ადამიანთა სახე, ჩნდება მიხეილ ჯავახიშვილის „ჯაყოს ხიზნებში“. ნახუცარ ივანესთან ეროვნული იდენტობის საკითხებზე მსჯელობისას თეიმურაზი ასეთ რამეს ამბობს: „იმერეთში ერთს ხეირიანად ნაშენებ მამულს ვერ იპოვი, რაც არის უცხოელების გაშენებულია. იმერეთში სამოცი წელიწადია ცხოვრობენ გერმანელები. ბაღებივით გაბბ…ნეულან უდაბნოში. გარშემო ქართველები ახვევიათ. მერე რა შეიძინეს გერმანელებისაგან? არაფერი, სდგანან პირისპირ, როგორც ევროპა და აზია, როგორც ედემის ბაღი და უდაბნო, ღმერთკაცი და ველური“…
ვფიქრობ, ეთნოიმაგოლოგიური კვლევისათვის საინტერესოა კონსტანტინე გამსახურდიას რომანები, განსაკუთრებით, „მთვარის მოტაცება“. რომანში, ერთი მხრივ, საყურადღებოა, როგორ იხატება ევროპის მხატვრული სახე თარაშ ემხვარის საუბრებსა და ჩანაწერებში, ხოლო, მეორე მხრივ, საგულისხმოა, კაროლინას, როგორც უცხოელის, თვალით დანახული ქართული მენტალიტეტი და კულტურა.
დასავლეთი და დასავლური ხასიათები საკმაოდ საინტერესოდ და მრავალმხრივადაა წარმოჩენილი ნიკო ლორთქიფანიძის მოთხრობაში „შელოცვა რადიოთი“, ამიტომ ამჯერად ამ ნაწარმოებზე შევჩერდებით.
ნაწარმოებში ევროპა პრაგმატული, საქმიანი და თავდაჯერებული ჰექსლეის მხატვრული სახით წარმოგვიდგება. პირადი სარგებლისა და სიამოვნების მიღების მიზნით ჰექსლეის შეუძლია იყოს უზომოდ თავაზიანიც (ეთაყვანოს და უკიდურესი მოწიწება გამოიჩინოს სასურველი ქალის მიმართ) და ცივსისხლიანიც (გაყიდოს უერთგულესი მსახური, თავგანწირული მეგობარი რამინო, ეგზოტიკური ინტერესის გამო ნება დართოს მეგობარ ქალს, ელის გველით ცეკვისა). ჰექსლეის მსჯელობაში ყურადღებას იპყრობს ქართველი მწერლის მიერ შეფასებული ევროპა და ევროპული მისწრაფებები: „ევროპას აღარ აქვს შეურყვნელი მისწრაფება სიმდიდრისადმი… იგი გატაცებულია პოლიტიკური, მეცნიერული, მხატვრული იდეებით… როგორც თქვენ არ გყავთ როკფელერი, მორგანი, ბრომლეი, ისე მათ არ ჰყავთ ლენინი, ბეტჰოვენი, კანტი…“
ელისთან საუბრისას, ჰექსლეი, როგორც ევროპის წარმომადგენელი, გვთავაზობს მისი თვალით დანახულ საქართველოსაც: „მე მგონი თქვენ, ქართველები ყველაზე უფრო არსებობის შენარჩუნებაზე ფიქრობდით და ჭეშმარიტად განსაცვიფრებელია, თუ როგორ გადაიტანეთ ამდენი, მრავალგვარი უბედურება… მე შეიძლება ისე კარგად არ ვიცოდე თქვენი ისტორია, მაგრამ, რაც ვიცი, მაკვირვებს, როგორ გადარჩით ამდენ მტერს… მტერს უცხოს, შემოსეულს, მტერს შინაურს და თქვენ გაკაჟებული იბრძოდით არსებობისთვის… – ეს არის პირველი. ყველა დანარჩენი – ევროპული გატაცება მეცნიერებით, პოლიტიკით, ხელოვნებით და ამერიკის დევიზი – სიმდიდრე, დოვლათი, დოლარი — თქვენთვის მეორეხარისხოვანი მოთხოვნილება იყო თქვენი სულის.“ – თვალსაზრისი თავისთავად ძალიან საინტერესოა, მაგრამ მაინც საკუთრივ ქართველ მწერალს, ნაწარმოების ავტორს ეკუთვნის და დანამდვილებით ვერ ვიტყვით, რომ ეს თვალთახედვა დაემთხვევა უცხოელებისეულ შეფასებას. ქართველთა სახე უცხოურ ლიტერატურაში ცალკე კვლევის საგანი შეიძლება გახდეს.
ქართულ ლიტერატურაში „შელოცვა რადიოთი“ ერთ-ერთი პირველი მოთხრობაა, რომელშიც შორეული დასავლეთის, კერძოდ კი, ამერიკის მხატვრული სახე და „ლიტერატურული იმიჯი“ შეიქმნა. ამ მხრივ საყურადღებო პერსონაჟია ბრომლეი. იგი არის მეჭეჭებიანი და უხეში კოვბოი, რომლისთვისაც თავდაპირველად მთავარი მხოლოდ ფულის მოხვეჭა იყო, ხოლო, როდესაც ფულის წყურვილი მოიკლა, კულტურულ-ესთეტიკური მისწრაფებებიც გაუჩნდა: მოიშორა მეჭეჭები, ჩაიცვა უკეთ, იქირავა მდიდრული აპარტამენტები და ევროპულ ელიტურ საზოგადოებასთან დაახლოება გადაწყვიტა. ბრომლეის პერსონაჟის ამგვარი განვითარება, ვფიქრობთ, მდიდარ ამერიკელთა ყოფისა და ისტორიის ალუზიაა. ნაწარმოების იმ მონაკვეთში, როდესაც ბრომლეის რამინოს შეძენა სურს, იგი არაზნეობრივი და ჰუმანურად დაბალგანვითარებული ადამიანის შთაბეჭდილებასაც ტოვებს, თუმცა ელისთან ურთიერთობა აშკარად გამოცვლის მას. სწორედ ბრომლეია ის ადამიანი, რომელიც გულთან მიიტანს ელის ტრაგიკულ აღსასრულს და ყველაფერს გააკეთებს მისი სულისადმი პატივისცემის ნიშნად. ბრომლეის პერსონაჟის ამგვარი გარდაქმნა, ვფიქრობ, ამერიკის „ლიტერატურულ იმიჯზეც“ დადებითად აისახება. ნიკო ლორთქიფანიძის შემდეგ, ამერიკა და ამერიკული კულტურა განსაკუთრებული ინტერესის საგნად აქციეს პოსტსაბჭოთა ეპოქის მწერლებმა. ეს ინტერესი, თუ ისტორიულ-პოლიტიკურ ვითარებას გავითვალისწინებთ, ვფიქრობთ, სრულიად ბუნებრივია და სათანადო შესწავლასაც საჭიროებს.
დღევანდელი ვითარება, ქვეყნებს შორის ინტენსიური მიმოსვლა და ინფორმაციის უსწრაფესად გაცვლა-გამოცვლა, მჭიდრო კულტურულ-ეკონომიკური კავშირები სხვადასხვა ერებს შორის, ბუნებრივია, ლიტერატურაშიც უფრო მრავალმხრივსა და პოპულარულს ხდის „უცხოთა“ თემატიკას. სწორედ ამიტომ, ვფიქრობ, თანამედროვე მწერალთა შემოქმედების შესწავლა იმაგოლოგიური თვალსაზრისით კიდევ უფრო მრავალფეროვან მასალას მოგვცემს. ეთნოიმაგოლოგიურ კვლევათა გაცნობა კი მოსწავლეებს გაუფართოებს ლიტერატურულ თვალსაწიერს, დაეხმარება საგნის სტანდარტით განსაზღვრული სამიზნე ცნებების დაუფლებაში და შესაძლოა, ახალი კვლევა-ძიების მოტივაციადაც იქცეს.
ლიტერატურა:
♦ ნ. გაფრინდაშვილი 2012 — ნანა გაფრინდაშვილი, შედარებითი ლიტერატურათმცოდნეობის თეორიული საფუძვლები, მერიდიანი, თბ., 2012.
რესურსები ინტერნეტში:
♦ ილია ჭავჭავაძე „მგზავრის წერილები“ http://www.nplg.gov.ge/civil/statiebi/saskolo/mgzavris_werilebi.htm
♦ მიხეილ ჯავახიშვილი „ჯაყოს ხიზნები“
http://www.nplg.gov.ge/civil/statiebi/saskolo/jayos_xiznebi.htm
♦ ნიკო ლორთქიფანიძე „შელოცვა რადიოთი“ http://www.nplg.gov.ge/civil/statiebi/saskolo/selocva_radioTi.htm
♦ ახალი ეროვნული სასწავლო გეგმა
♦ საგნობრივი გზამკვლევი ქართულ ენასა და ლიტერატურაში
https://mes.gov.ge/content.php?id=12725&lang=geo
