ირმა გრიგალაშვილი
ფილოლოგი, თბილისის №214 საჯარო სკოლის ქართული ენისა და ლიტერატურის მენტორი მასწავლებელი, თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის მოწვეული ლექტორი
ტექნოლოგიების სამყაროში ცხოვრება უამრავი ახალი გამოწვევის წინაშე აყენებს განათლების სფეროს. ჩვენს რეალობაში ინფორმაციის ნაკადი შეუჩერებელია, ტრადიციული ტექსტების პარალელურად, ყოველდღიურად გვიწევს შეხება მულტიმედიურ ტექსტებთან, რომლებიც გაფორმებულია ხმოვანი და ვიზუალური საშუალებებით. უწინდელთან შედარებით, მნიშვნელოვნადაა გაიოლებული სასურველი ინფორმაციის მოძიების პროცესიც. ერთი მხრივ, ეს ყველაფერი დიდი პროგრესია სწავლა-სწავლების სფეროსთვის, მეორე მხრივ კი, იწვევს ახალ სირთულეებს: უზარმაზარი რაოდენობის ინფორმაცია შეიძლება გახდეს დამაბნეველი და ძნელად „გასაფილტრი“. საჭირო ხდება ახალი ცოდნისა და შესაძლებლობების შეძენა ინფორმაციის სანდოობის შესაფასებლად, რეალური ამბებისა და დეზინფორმაციის გასარჩევად. სწორედ ამას მოიაზრებს მედიაწიგნიერება.
მედიაწიგნიერება არის იმ უნარების კომპლექსი, რომელიც გვეხმარება გავრცელებული ინფორმაციის კრიტიკულად აღქმაში, ანალიზსა და შეფასებაში. ეს კომპეტენცია მოიცავს არა მხოლოდ მასალის მოძიებისა და გაგების უნარს, არამედ მისი სანდოობის შემოწმების, კონტექსტის გააზრებისა და მიზნების ამოცნობის შესაძლებლობასაც. მედიაწიგნიერმა მოქალაქემ იცის, როგორ გაარჩიოს ფაქტი მოსაზრებისგან და ამოიცნოს მანიპულაციის მცდელობები.
ამდენად, მედიაწიგნიერება ერთ-ერთია ეროვნული სასწავლო გეგმის ცხრა პრიორიტეტულ გამჭოლ კომპეტენციათაგან, „რომელთა ფლობა გადამწყვეტია თანამედროვე სამყაროში თვითრეალიზებისა და სათანადო ადგილის დამკვიდრებისათვის“ (ესგ, 2018). როგორც წესი, „გამჭოლი კომპეტენციის“ გამომუშავება არ შემოიფარგლება რომელიმე კონკრეტული საგნის სწავლებით, არამედ ინტეგრირებულია სხვადასხვა დისციპლინაში და ვითარდება მთელი სასწავლო პროცესის განმავლობაში. ერთიან ეროვნულ სასწავლო გეგმაში მედიაწიგნიერების როლი შემდეგნაირად შეიძლება აღვწეროთ, ის ხელს უწყობს:
√ ინტეგრირებული მიდგომის განვითარებას – მედიაწიგნიერების ელემენტები ჩართულია სხვადასხვა საგნობრივ პროგრამაში, მაგალითად, ქართულ ენასა და ლიტერატურაში, ისტორიაში, სამოქალაქო განათლებაში, საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებში და სხვა.
√ კრიტიკული აზროვნების განვითარებას – ესგ მოიაზრებს ინფორმაციის კრიტიკულად შეფასების უნარის განვითარებას. სხვადასხვა საგნის ფარგლებში მოსწავლეები სწავლობენ სანდო წყაროების იდენტიფიცირებას, ინფორმაციის მოძიებას და მის განსჯას, რაც მედიაწიგნიერების მთავარი კომპონენტია.
√ ციფრული კომპეტენციების გაძლიერებას – ესგ ითვალისწინებს მოსწავლეების მომზადებას ციფრული სამყაროსთვის, მაგ., მედიაპროდუქტების შექმნის სწავლებას.
√ ეთიკური და სამართლებრივი საკითხების სწავლებას – მედიაწიგნიერების ფარგლებში, მოსწავლეები ეცნობიან მედიის გამოყენებასთან დაკავშირებულ ეთიკურ და სამართლებრივ საკითხებს, მათ შორის, საავტორო უფლებებს და ონლაინ უსაფრთხოებას.
√ მოქალაქეობრივი პასუხისმგებლობის გაზრდას – მედიაწიგნიერება მოსწავლეებს აყალიბებს აქტიურ და პასუხისმგებლობიან მოქალაქეებად, გადაწყვეტილების ობიექტურ საფუძველზე მიმღებ პიროვნებებად.
წერილის საშუალებით მსურს მკითხველს გავუზიარო ჩემი პრაქტიკული გამოცდილება და ერთი კონკრეტული ნაწარმოების სწავლების მაგალითზე ვუჩვენო, როგორ შეიძლება მედიაწიგნიერების ძირითადი უნარების განვითარება ქართული ენისა და ლიტერატურის გაკვეთილზე.
საგნის სტანდარტით განსაზღვრული თემატური ბლოკის „ადამიანი და მისი ცხოვრება“ დამუშავების პროცესში სასწავლო სახელმძღვანელოში შემოთავაზებულია მარკ ტვენის ნაწარმოები „გუბერნატორის არჩევნები“. ეს არის სატირული მოთხრობა, რომელიც მკაფიოდ ასახავს მედიამანიპულაციის უარყოფით ზემოქმედებას საზოგადოებრივ აზრზე. მოქმედება ვითარდება პატარა ამერიკულ ქალაქში. მთავარი გმირი აღმოაჩენს, რომ კანდიდატადაა წარდგენილი ნიუ-იორკის გუბერნატორის არჩევნებზე. ის, როგორც პატიოსანი და მიამიტი კაცი, თავდაპირველად, ენთუზიაზმით ეკიდება ამ იდეას, თუმცა, მალევე, ადგილობრივი გაზეთები იწყებენ მის წინააღმდეგ ბინძურ კამპანიას, აქვეყნებენ გამოგონილ, ცრუ და უსაფუძვლო ბრალდებებს, რომლებიც, ზოგ შემთხვევაში, კომიკურიც კია. საზოგადოება, ნაცვლად იმისა, რომ კრიტიკულად შეაფასოს ეს აშკარად ცრუ ინფორმაცია, იწყებს მათ დაჯერებას. გმირის რეპუტაცია სწრაფად ილახება და მძიმდება მისი სულიერი მდგომარეობა, საბოლოოდ იგი იძულებულია, უარი თქვას კანდიდატობაზე. მოთხრობა მძაფრად აკრიტიკებს მედიის უპასუხისმგებლო ქცევას, პოლიტიკური სისტემის მანკიერებებს და საზოგადოების მიდრეკილებას დაუფიქრებლად დაიჯეროს გამოქვეყნებული ინფორმაცია (ქართული ენა და ლიტერატურა, მოსწავლის წიგნი, 2021).
მარკ ტვენის „გუბერნატორის არჩევნები“ შესანიშნავი ლიტერატურული ნაწარმოებია მედიაწიგნიერების საკითხების სასწავლად და მათი მნიშვნელობის გასაცნობიერებლად. ამ მოთხრობის განხილვისას, ვცდილობ მოსწავლეებს ვაჩვენო, თუ როგორ უკავშირდება ის თანამედროვე მედიის გამოწვევებს:
◊ მედიის გავლენა საზოგადოებრივ აზრზე – მოთხრობაში ნაჩვენებია, თუ როგორ მანიპულირებს პრესა საზოგადოებრივი აზრით. ვთხოვ მოსწავლეებს, მოიყვანონ თანამედროვე მაგალითები, როცა მედიას შეუძლია გავლენა მოახდინოს საზოგადოების შეხედულებებზე.
◊ ფაქტების გადამოწმების მნიშვნელობა – მოთხრობის პერსონაჟები არ ამოწმებენ ინფორმაციას. ვმსჯელობთ, რა მნიშვნელობა აქვს ფაქტების გადამოწმებას დღევანდელ ციფრულ ეპოქაში.
◊ სატირის როლი – ვსაუბრობთ, როგორ იყენებს ტვენი სატირას საზოგადოებრივი პრობლემების წარმოსაჩენად. ვადარებთ ამას თანამედროვე სატირულ მედიას.
◊ კრიტიკული აზროვნება – ვაანალიზებთ პერსონაჟების ქმედებებს და ვმსჯელობთ, როგორ შეიძლებოდა სიტუაციის თავიდან არიდება კრიტიკული აზროვნების გამოყენებით.
◊ ეთიკური საკითხები ჟურნალისტიკაში – განვიხილავთ ჟურნალისტური ეთიკის საკითხებს და ვადარებთ მათ თანამედროვე მედიის სტანდარტებს.
გთავაზობთ კონკრეტული აქტივობის გეგმას, როგორც რესურსსა და ინსტრუმენტს მედიაწიგნიერების საგაკვეთილო პროცესთან ინტეგრირებისთვის:
აქტივობა „დეზინფორმაციის დეტექტივები“
სასწავლო მიზნები: მოსწავლეები გააცნობიერებენ დეზინფორმაციის გავრცელების ტექნიკებს. შეძლებენ ობიექტურად გააანალიზონ ინფორმაციის წყაროები, განავითარებენ ფაქტების გადამოწმების პრაქტიკულ უნარებს.
საჭირო რესურსები: საილუსტრაციო ტექსტები დეზინფორმაციის მაგალითებით, სამუშაო ფურცლები ჯგუფური აქტივობებისთვის, პროექტორი/დაფა პრეზენტაციებისთვის, ფერადი მარკერები და სანიშნები.
I. შესავალი: მასწავლებელი წარადგენს წინასწარ შერჩეულ ციტატებს — ჭორების გავრცელების მაგალითებს, საზოგადოებრივი აზრის მანიპულირების შემთხვევებს, არასანდო წყაროებიდან მიღებულ ინფორმაციას.
ვფიქრობ, ამ მხრივ, საჭირო მასალისა და თვალსაჩინო ილუსტრაციების მოძიებაში მასწავლებლებს მნიშვნელოვნად დაეხმარებათ შემდეგი პორტალები: მითების დეტექტორი (mythdetector.com) და ფაქტ-მეტრი (factcheck.ge).
II. სადისკუსიო კითხვები: რა გაფიქრებინებთ, რომ ეს ინფორმაცია შეიძლება იყოს არასანდო? რა მიზნით შეიძლება ვრცელდებოდეს ასეთი ინფორმაცია? რა გავლენა შეიძლება მოახდინოს ასეთმა ინფორმაციამ საზოგადოებაზე?
III. ჯგუფური სამუშაო: ჯგუფების ორგანიზების შემდეგ, თითოეულს მიეცემა განსხვავებული ტექსტი ანალიზისთვის და დაურიგდებათ სამუშაო ფურცლები — შაბლონები საკონტროლო ნუსხისა (ე.წ. „ჩეკლისტებისა“) და მათი შევსების ინსტრუქციები.
- წყაროს ანალიზი
ა) ინფორმაციის გამავრცელებელი:
• ოპოზიციური გაზეთი • რედაქტორები და ჟურნალისტები
• ანონიმური ავტორები • პოლიტიკური ოპონენტები
ბ) გამავრცელებლის მოტივაცია:
• კანდიდატის რეპუტაციის შელახვა • საზოგადოებრივი აზრის მანიპულირება
• არჩევნებზე გავლენის მოხდენა • პოლიტიკური ოპონენტის დისკრედიტაცია
- შინაარსის ანალიზი
ა) ბრალდებების ტიპები:
• პირადი ცხოვრების დეტალები • მთვრალი მდგომარეობა • ოჯახური ურთიერთობები
• ფინანსური საკითხები • პროფესიული საქმიანობა • კორუფციული გარიგებები
• არაკომპეტენტურობა • მორალური მხარე
• ღირებულებების უგულებელყოფა • საზოგადოების მოტყუება
ბ) გამოყენებული ტექნიკები:
• გადაუმოწმებელი ფაქტები • კონტექსტიდან ამოგლეჯილი ციტატები
• ემოციური ენის გამოყენება • განზოგადებები • ჭორების გავრცელება
- გავლენის ანალიზი
ა) მიზნობრივი აუდიტორია:
• ამომრჩევლები • პოლიტიკური წრეები • ფართო საზოგადოება
ბ). მოსალოდნელი შედეგები:
• საზოგადოებრივი აზრის შეცვლა • არჩევნებზე გავლენის მოხდენა
• კანდიდატის რეპუტაციის შელახვა
- მტკიცებულებების ანალიზი
ა) წარმოდგენილი „მტკიცებულებები“:
• თვითმხილველთა ჩვენებები • დოკუმენტები
• ფოტოები/სურათები • მოწმეების ნათქვამი
ბ) მტკიცებულებების სანდოობა:
• გადამოწმების შესაძლებლობა • წყაროების სანდოობა • ფაქტების დამოუკიდებელი დადასტურება
- დეზინფორმაციის ტექნიკის იდენტიფიკაცია
ა) გამოყენებული მეთოდები:
• ცრუ ბრალდებები • ნახევრად სიმართლე • გაზვიადება
• კონტექსტის დამახინჯება • პირადი თავდასხმები
ბ) მანიპულაციის ხერხები:
• ემოციური ზეწოლა • მორალური მსჯავრის დადება
• საზოგადოებრივი აზრით მანიპულირება
ინსტრუქცია მოსწავლეებისთვის: მონიშნეთ დეზინფორმაციის ყველა შემთხვევა, დააჯგუფეთ გამოყენებული ტექნიკების მიხედვით, შეაფასეთ თითოეული ბრალდების საფუძვლიანობა.
დავალება მოსწავლეებისთვის: მოიძიეთ მსგავსი შემთხვევები თანამედროვე მედიიდან, შეადარეთ გამოყენებული ტექნიკები, გააანალიზეთ შედეგები.
IV. შესრულებული სამუშაოს პრეზენტაცია – ჯგუფები წარმოადგენენ მთავარ მიგნებებს, ავლებენ პარალელებს თანამედროვეობასთან.
V. შეჯამება: დასკვნების გამოტანა, კლასი ჩამოაყალიბებს დეზინფორმაციის ძირითად ნიშნებს, მოსწავლეები განსაზღვრავენ მათ გავლენას საზოგადოებაზე და შეიმუშავებენ თავდაცვით სტრატეგიებს.
მარკ ტვენის „გუბერნატორის არჩევნების“ სწავლებაზე დაფუძნებული გამოცდილება და წარმოდგენილი აქტივობა – „დეზინფორმაციის დეტექტივები“ – აჩვენებს, რომ კლასიკური ლიტერატურული ტექსტი შეიძლება გახდეს ხიდი წარსულსა და აწმყოს შორის. განსაკუთრებით საყურადღებოა, რომ მსგავსი ინტეგრირებული მიდგომით მოსწავლეები არა მხოლოდ სწავლობენ ლიტერატურულ ნაწარმოებს, არამედ, პარალელურად, ივითარებენ პრაქტიკულ უნარებს თანამედროვე გამოწვევებთან გასამკლავებლად.
რაც მთავარია, ამრიგად სწავლების პროცესი ხდება ბუნებრივი და ორგანული — მოსწავლეები, ერთდროულად, ეუფლებიან როგორც საგნობრივ ცოდნას, ისე თანამედროვე ციფრულ სამყაროში ორიენტირებისათვის აუცილებელ კომპეტენციებს. ეს კი, საბოლოოდ, ხელს უწყობს კრიტიკულად მოაზროვნე და ინფორმირებული მოქალაქეების აღზრდას.
ლიტერატურა
⇒ ეროვნული სასწავლო გეგმა, ესგ-2018 – https://www.mes.gov.ge/content.php?id=3929&lang=geo
⇒ ქართული ენა და ლიტერატურა, IX კლასი, მოსწავლის წიგნი, ნინო ნაკუდაშვილი, ავთანდილ არაბული, მარინე ხუციშვილი, სწავლანი, თბილისი, 2021 – https://www.calameo.com/read/0056301207f171477fbea
