„სწავლაში ძირითადი მნიშვნელობა იმ პროდუქტს კი არა აქვს, რომელსაც იგი კონკრეტული ჩვევის ან კონკრეტული შინაარსის მქონე ცოდნის სახით გვაძლევს, არამედ განსაზღვრული მიმართულებით მოსწავლის ძალების განვითარებას.“ ქართველი ფსიქოლოგის, დიმიტრი უზნაძის ეს სიტყვები ეპიგრაფად ჰქონდა წამძღვარებული ეროვნულ სასწავლო გეგმას.
„ლიტერატურული კლუბის“ მესამე წერილში სწორედ ისეთ დამხმარე სახელმძღვანელოებზე გიამბობთ, რომლებიც მოსწავლეებში იმ უნარ-ჩვევებს ავითარებს, იმ ცოდნისა და კომპეტენციის ფლობაში ეხმარება, რომლებიც მათ ზოგადი განათლების დასრულებისას აუცილებლად უნდა გააჩნდეთ. მესამე თაობის ეროვნულ სასწავლო გეგმაში ვკითხულობთ, რომ მოსწავლე უნდა იყოს შემოქმედებითი, გამომუშავებული ჰქონდეს კრიტიკული აზროვნება, ამასთანავე, მნიშვნელოვანია მოსწავლის შინაგანი ძალების გააქტიურება, ცოდნის ეტაპობრივად კონსტრუირება, ცოდნათა ურთიერთდაკავშირება და ორგანიზება, სწავლის სტრატეგიების დაუფლება (სწავლის სწავლა), მყარი, დინამიკური და ფუნქციური ცოდნის შეძენა და სხვა.
დამხმარე სახელმძღვანელოები, რომლებზეც უნდა ვისაუბროთ, ამ მიზნებთან მჭიდროდაა დაკავშირებული. ისინი მოსწავლეების ძალებს სხვადასხვა მიმართულებით საინტერესო ტექსტების გაცნობით, მრავალფეროვანი აქტივობებითა და მათზე მორგებული დავალებებით ცდილობს.
„წერა-კითხვის ლაბორატორია“
ავტორ-შემდგენლები: დიანა ანფიმიადი, ივანე ამირხანაშვილი, ზინა გაბიჩვაძე, გვანცა შუბითიძე
„წერა-კითხვის ლაბორატორია“ გამომცემლობა „არტანუჯმა“ 2022 წელს გამოსცა. ავტორ-შემდგენლები წლებია, საგანმანათლებლო სფეროში მუშაობენ. ისინი წერენ ბავშვებისთვის და ბავშვებზე, არიან მასწავლებლები, ფილოლოგები და გამომცემლები.
„წერა-კითხვის ლაბორატორია“ დამხმარე სახელმძღვანელოა, რომელიც ნამდვილი ლაბორატორიის მსგავსად, სათანადოდაა აღჭურვილი, ამ შემთხვევაში, თემატური საკითხებით, მრავალფეროვანი, მოზარდების ინტერესებზე მორგებული დავალებებით, პრაქტიკული რჩევებითა და მარტივი ინსტრუქციებით, რათა მათ ტექსტის კითხვა და წერა გაუადვილოს. მისი ჩართვა სწავლა-სწავლების პროცესში წარმატებით დაეხმარება სამივე რგოლს: მოსწავლეს, მასწავლებელსა და მშობელს.
ერთ-ერთი პირველი, რაც ამ გამოცემის კითხვისას მოგხიბლავთ, ტრადიციულის თანამედროვე მეთოდებთან ჰარმონიული შერწყმაა. დღეს, ტექნოლოგიების ეპოქაში, როცა ინფორმაციის მიღების საშუალებები ასეთი მრავალფეროვანია, ავტორები გვთავაზობენ სახელმძღვანელოს, რომლის სტრუქტურა და შინაარსი ტრადიციულ მეთოდებთან ერთად, თანამედროვე მოზარდების ყოველდღიურობას ერგება და ითვალისწინებს.
წიგნი შედგება 11 თემატური თავისგან, რომლებიც ერთმანეთთან დაკავშირებულ თეორიულ და პრაქტიკულ საკითხებს აერთიანებს.
პირველი თავის სახელწოდებაა , „პოეზია უპირველეს ყოვლისა“. ჩვენ ვცხოვრობთ ისეთ საუკუნეში, სადაც ხშირად საუბრობენ, ისევ არის თუ არა ამ თანამედროვე, ტექნოლოგიურად მრავალფეროვან სამყაროში პოეზიის ადგილი. ამასთანავე, დავობენ, საჭიროა თუ არა ლექსის დაზეპირება, დიდი პოეტური ტექსტებიდან საზეპიროების სწავლა…
აქ კი, პირველივე თავიდან წიგნი მოსწავლეს აახლოებს პოეზიასთან, ასწავლის, რომ ის თითოეული ჩვენგანის ცხოვრებასთან იმაზე უფრო ახლოსაა, ვიდრე წარმოგვიდგენია; რომ პოეზია, ესაა დარდის, სიხარულის, ტკივილისა თუ განსაცდელის გამომხატველი და ამხსნელი; აფიქრებს, რას ვკითხულობთ, როცა პოეზიას ვკითხულობთ?
პირველ თავში ახსნილია, როგორ ვლინდება პოეზიის საშუალებით ენის გამომსახველობითი უნარი, როგორ გამოდიან ენობრივი ჩარჩოებიდან პოეტები და ლექსის მუსიკალურობისა და მშვენიერებისთვის რა სიახლეებს უდებენ საფუძველს. აქვე ვეცნობით ლექსის ფორმებს, მათ შორის, ჰაიკუსა და ტანკას. თუ სოციალურ ქსელებს გადავხედავთ, ვიგრძნობთ, რომ ახალი თაობა სულაც არაა დაშორებული ლექსებს ისე და იმ დოზით, როგორც ამას ზოგჯერ წარმოვიდგენთ ხოლმე. საქმე ისაა, რომ ზოგ შემთხვევაში, სახელმძღვანელოები თუ სწავლების მეთოდები მოსწავლეებს აფიქრებინებს, რომ პოეზია მხოლოდ წარსულის საკუთრებაა და პოეტები მხოლოდ ძველად არსებობდნენ. სახელმძღვანელოებში იშვიათად შევხვდებით თანამედროვე პოეტურ ნიმუშებს, თანამედროვე პოეტების ბიოგრაფიებს ან მათი ლექსებიდან ციტატებს. ხოლო „წერა-კითხვის ლაბორატორიის“ კითხვისას, მოსწავლე-მკითხველი გრძნობს უშუალო კავშირს პოეზიასთან, იხსენებს, რამდენჯერ მოსწონებია ტანკა თუ ჰაიკუ, რამდენჯერ გაუზიარებია აფორიზმები „ვეფხისტყაოსნიდან“, ხშირად ზეპირადაც დაუმახსოვრებია. ეს ჩვენს ემოციურ ინტელექტსა და ლექსიკურ მარაგსაც უწევს დახმარებას. ბევრჯერ ალბათ, „ვეფხისტყაოსნის“ აფორიზმების გახსენება რთული სიტუაციის გამკლავებაში დაგვხმარებია. ეს თავი სწორედ ამის გააზრებას ეძღვნება.
აქვე უნდა აღინიშნოს „ვეფხისტყაოსნის“ განუსაზღვრელი მნიშვნელობის ფაქიზად, ნაბიჯ-ნაბიჯ დანახვება ახალი თაობისთვის. ვფიქრობ, ამ სახელმძღვანელოს კითხვისას, დიანა ანფიმიადის წიგნის „ჩვენ, ვეფხისტყაოსნები“ გაცნობის შემდეგ, რუსთაველი ახალი თაობისთვის კიდევ უფრო მახლობელი გახდება.
პოეზიის სიყვარულთან ერთად, „წერა-კითხვის ლაბორატორია“ მოსწავლეებსა და მასწავლებლებს საშუალებას აძლევს, თანამედროვე ლიტერატურულ პროცესებს მიადევნონ თვალი, გაეცნონ თანამედროვე ქართველ ავტორებს, როგორებიც არიან: ნინო ხარატიშვილი, ბესიკ ხარანაული, ზაალ სამადაშვილი, თამარ გეგეშიძე, დიანა ანფიმიადი… გაიცნონ ისეთი მნიშვნელოვანი სახელები უცხოური ლიტერატურიდან, როგორებიც არიან, მაგალითად, ვისლავა შიმბორსკა და ფორუყ ფაროხზადი.
„წერა-კითხვის ლაბორატორიის“ მიზანია, მოსწავლეებს ასწავლოს როგორ დაწერონ არგუმენტირებული ესე, პროექტი, რეცენზია, როგორ ისწავლონ შემოქმედებითი წერა. დასაწყისში ვახსენეთ, რომ ამ სახელმძღვანელოს დახმარებით, მოსწავლეები თანამედროვე მიდგომებით შეძლებენ სხვადასხვა შედეგზე გასვლას. ასე მაგალითად, რეცენზიის დაწერის ნიმუშებისა და წესების გაცნობის შემდეგ, ავტორები მკითხველებს ციფრულ სამყაროში მოგზაურობას სთავაზობენ, აცნობენ საიტს goodreads.com-ს, რომელზეც ძალიან ბევრი წიგნია ატვირთული, მის მომხმარებლებს კი შეუძლიათ ისინი შეაფასონ და, თუკი სურვილი აქვთ, თავიანთი შეფასება, მოკლე ან ვრცელი ტექსტის სახით, კომენტარის ველში ჩაწერონ. ატვირთულ წიგნებს თავადაც ახლავს მოკლე ანოტაციები. მაგალითის ძალა ყველაზე მნიშვნელოვანია სწავლის პროცესში, სწორედ ამიტომ, თუ პირველ ეტაპზე მოსწავლეს ვრცელი რეცენზიის დაწერა შეაშინებს, შთაბეჭდილებების გადმოცემა მოკლე კომენტარების წერით შეუძლია დაიწყოს.
შემოქმედებითი აზროვნების განვითარებასა და შემოქმედებითი წერის სწავლასთან ერთად, თითოეულ თავში გვხვდება აუცილებელი წესები, რომლებიც წერისას სალიტერატურო ენის ნორმების დაცვაში გვეხმარება. ამასთანავე, მოცემულია ტექსტები, რომელთა რედაქტორებადაც უნდა ვიქცეთ. თეორიული ცოდნის პრაქტიკაში გამოყენება ხომ შესანიშნავად ამტკიცებს ცოდნას.
მრავალფეროვან აქტივობებს შორის, რომელსაც კრებული გვთავაზობს, რამდენიმე მათგანი მინდა გამოვყო: ფოტოებით მოთხრობილი ამბავი და ერთი ნივთის თავგადასავალი, რომელიც ნამდვილ შემოქმედებად გვაქცევს; მეოთხე თავი კი სრულად პროექტის წერის სწავლას ეთმობა. ერთდროულად, წიგნისა და გუგლის საძიებო სისტემის დახმარებით, გრიგოლ ხანძთელის, ილია ჭავჭავაძის, ნიკო ნიკოლაძის, ბარბარე ჯორჯაძის, ეკატერინე გაბაშვილისა და სხვათა პროექტებს გვაცნობს. ამ პროექტებმა ქვეყნის განვითარებაში მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანეს. მათ მაგალითზე კი, თავად მოსწავლეები უნდა იქცნენ პროექტის იდეის, მისი დაგეგმვისა თუ განმახორციელებლის როლში. ნაბიჯებადაა დაყოფილი პროექტის წერის დამხმარე ინსტრუქციები.
VIII და IX თავი, „ერთი მოთხრობის სამყაროში“ და „ერთი ლექსის სამყარო“ გვაქცევს დაკვირვებულ მკითხველებად, რომლებიც ყურადღებას ამახვილებენ, იძიებენ და ეცნობიან ლექსისა თუ მოთხრობის დაწერის ეპოქას, ავტორის ბიოგრაფიულ დეტალებს, რომლებიც, შესაძლოა, ტექსტის დაწერის საფუძველი გახდა, ხდებიან ნამდვილი მკვლევრები, რომლებიც პერსონაჟთა რეალურობას იკვლევენ, იკვლევენ დაწერის მიზეზებსა თუ მიზანს, რადგან ერთი ლექსი ზოგჯერ უფრო მეტ ამბავს ინახავს, ვიდრე ისტორიული დოკუმენტების მთელი დავთარი. წიგნში ამის ნათელ მაგალითად მოყვანილია აკაკი წერეთლის „განთიადი“ , რომელიც დიმიტრი ყიფიანს ეძღვნება.
ეს ორი თავი დაკვირვებულ მკითხველებად გვზრდის. გვასწავლის, რომ ტექსტის ბოლომდე გასაგებად ყველაფერი მნიშვნელოვანია: ეპოქა, ავტორის ბიოგრაფიული დეტალები, პერსონაჟები, მათი რეალურობა, ტექსტის დაწერის მიზეზი და მიზანი და ა.შ.
დასასრულს, ცალკე თავი ეძღვნება შემოქმედებითი წერის უმოკლეს კურსს, რომელიც ამ წიგნის მკითხველებისთვისაა განკუთვნილი. როგორც ავტორები ამბობენ, „საიდუმლოდ“ და „მხოლოდ შენთვის.“
წიგნის ბოლოს ავტორები გვაცნობენ მართლწერის შემმოწმებელ შესანიშნავ პროგრამას, რომელსაც „მცდარბეჭდილმძებნი“ ეწოდება. ჯერჯერობით პროგრამას მხოლოდ მორფოლოგიური შეცდომის აღმოჩენა შეუძლია. ასე მაგალითად, წინადადებაში „ბალახი აბიბინდა“ თუ სიტყვა ბალახს „მცდარბეჭდილმძებნის“ ტექსტის ველში არასწორად ჩავწერთ, სულ ერთია, რომელი ბრუნვის ფორმაში იქნება ის, პროგრამა მას აღმოაჩენს და ქვეშ წითელ ხაზს გაუსვამს. ამ წითელ ხაზთან კურსორს თუ მივიტანთ, ახალი ფანჯარა გამოჩნდება, რომელშიც სწორი ფორმების ჩამონათვალია და მცდარის ჩანაცვლებას შევძლებთ.
ყველაფერთან ერთად, წიგნში მოცემული ქართული და უცხოური ლიტერატურის საუკეთესო ნიმუშებთან ერთად, წიგნის ბოლო გვერდებზე მოზარდებისთვის განკუთვნილ მხატვრული ნაწარმოებების მოზრდილ სიასაც ნახავთ, რომელშიც ყველანაირი ინტერესისა და გემოვნების მკითხველი იპოვის სასურველ საკითხავს.
ტესტები ქართულ ენასა და ლიტერატურაში – V-VI კლასები
ავტორები: მაია ოღრაპიშვილი, ეთერ მესტვირიშვილი
2024 წელს გამომცემლობა „ინტელექტმა“ ქართული ენისა და ლიტერატურის ტესტების ორი კრებული გამოსცა, ამჯერად V-VI კლასების მოსწავლეებისთვის. ეს ტესტები გაგრძელებაა მაია ოღრაპიშვილისა და ეთერ მესტვირიშვილის მიერ შედგენილი კრებულებისა, რომლებიც I-იდან IV კლასების მოსწავლეებისთვისაა განკუთვნილი.
ქართული ენისა და ლიტერატურის მასწავლებლებლმა თავიანთი მრავალწლიანი გამოცდილება დამხმარე რესურსებად აქციეს. პედაგოგიურმა პრაქტიკამ თავისებური ასახვა პოვა მათ შექმნილ სასკოლო სახელმძღვანელოებში.
ავტორები კარგად იცნობენ მოზარდის ასაკობრივ თავისებურებებს, მათ საჭიროებებსა და შესაძლებლობებს.
V-VI კლასების ტესტების კრებულებში შემოთავაზებული ქართული და უცხოური ლიტერატურის შესანიშნავი ნიმუშებისა თუ საინფორმაციო ტექსტების გაცნობით, ამასთანავე, სწორად შერჩეული დავალებებით მოსწავლეები იმდიდრებენ ლექსიკურ მარაგს, უვითარდებათ წაკითხულის გაგება-გააზრების, პრობლემის იდენტიფიცირებისა და მასზე მსჯელობის, საკუთარი აზრის ჩამოყალიბების, წერილობით გადმოცემის უნარები.
⇒ მაია ოღრაპიშვილი: „ჩვენ ვცხოვრობთ გარემოში, რომელიც ძალიან სწრაფად იცვლება და ვითარდება. აქედან გამომდინარე, აუცილებელი ხდება, რომ მოსწავლეები ახალი ცოდნითა და უნარ-ჩვევებით იყვნენ აღჭურვილნი, შეძლონ პრობლემის სწორად გააზრება და სწრაფი გადაწყვეტილების მიღება. ეს მასწავლებელს დიდი გამოწვევების წინაშე აყენებს. ის მუდმივად უნდა ვითარდებოდეს, რომ შეძლოს სწორი მიმართულებით წაიყვანოს მოსწავლეები, ასწავლოს სწავლის სწავლა. სწავლების დროს საჭიროა სხვადასხვა სტრატეგიის მოსინჯვა, მოსწავლეთა შესაძლებლობების, სურვილებისა და თანამედროვე გამოწვევების გათვალისწინება ეროვნულ სასწავლო გეგმასთან კავშირში.
ტესტების კრებულები ორიენტირებულია ტექსტის გააზრებაზე, ლექსიკური მარაგის გამდიდრებაზე, მართლწერის უნარის გამომუშავებაზე, შემოქმედებითი, კრიტიკული და სააზროვნო უნარების განვითარებაზე. ტექსტის გააზრებასთან ერთად გამოიკვეთა მოსწავლეებში ლექსიკური მარაგის სიმწირე, ადვილად ართმევენ თავს ფაქტობრივ ცოდნაზე დამყარებულ კითხვებს, შედარებით უჭირთ სააზროვნო კითხვებზე პასუხის გაცემა. ფაქტია, რომ ტექსტის გააზრება მასობრივი პრობლემაა. აქედან გამომდინარე, გადავწყვიტე მოსწავლეების ამ კუთხით განვითარება, რადგან ტექსტის გააზრება მათ ყველა საგანში დასჭირდებათ და საკითხის სწორად და მართებულად გააზრება მათ ცხოვრებისეულ გამოცდილებას შესძენთ. ტესტების კრებულები დაეხმარებათ იყვნენ აქტიური მოქალაქეები, დაიცვან და გაუფრთხილდნენ ბუნებას, იყვნენ მზრუნველები, ისწავლონ სწავლის სწავლა. ტესტებში მოცემული მრავალფეროვანი დავალებები მოსწავლეებს ეხმარებათ ანალიტიკური, შემოქმედებითი უნარების განვითარებაში.“
მეხუთე კლასის ტესტების კრებული რეზო ინანიშვილის მოთხრობებით იწყება. ავტორებისთვის რეზო ინანიშვილი გამორჩეული მწერალია. თვლიან, რომ მოსწავლე, რომელიც ინანიშვილის მოთხრობებს გაეცნობა, დააფასებს სიკეთეს, მეგობრობას, თანადგომას, ურთიერთდახმარებას. ეს მწერალი მათ სამყაროს ფერადოვნებისა და მშვენიერების აღქმაში დაეხმარებათ. მოთხრობებს თან ერთვის მრავალფეროვანი დავალებები, ღია და დახურული შეკითხვები, რომლებიც მოსწავლეთა ცოდნის გააქტიურებას უწყობს ხელს. საპირისპირო და მსგავსი მნიშვნელობის სიტყვების დაწყვილება, სულიერი და უსულო საგნების გარჩევა, კუმშვა და კვეცა, საკუთარი და საზოგადო სახელები, კონკრეტული და აბსტრაქტული, მეტყველების ნაწილების გახსენება, სიტყვების ბრუნება, ფუძეხმოვნიანი და ფუძეთანხმოვნიანი სიტყვების ამოცნობა, ტექსტის გაგება-გააზრების შესამოწმებლად ღია და დახურული შეკითხვები და მრავალი სხვა. ამასთანავე, შემოქმედებითი უნარების გასაღვივებლად ავტორები მოსწავლეებს სთავაზობენ წაკითხულ ტექსტებზე მათი შთაბეჭდილებების გაზიარებას.
ტესტების კრებულებში მოგხიბლავთ ლიტერატურული ფორმების მრავალფეროვნება: შეხვდებით როგორც მოთხრობებს, ისე საინფორმაციო ტექსტებს, ზღაპრებსა და ლექსებს.
აღსანიშნავია ისეთი საინტერესო და სახალისო დავალებების სიმრავლე, როგორიცაა ზღაპრის დაწერა, კომიქსის შექმნა თუ კროსვორდების შევსება.
კომიქსი, რომელიც მსუბუქი, ჩვეულებრივ, სათავგადასავლო შინაარსის მქონე პატარა ილუსტრირებული წიგნი ან ნახატების სერიაა, მოსწავლეებში განსაკუთრებული მოწონებით სარგებლობს. ისინი არა მარტო ხალისით კითხულობენ, არამედ ასეთივე გატაცებით თავადაც ქმნიან მას. მე-5 კლასის კრებულში გვხვდება საისტორიო ტექსტი ფარნავაზ მეფეზე, ერთ-ერთ დავალებად კი ფარნავაზ მეფის თავგადასავლიდან ერთი ეპიზოდის შერჩევა და მასზე კომიქსის შექმნაა. ტრადიციულ სასწავლო მეთოდებთან თანამედროვე მეთოდების ამგვარი შერწყმა სასწავლო პროცესს მრავალფეროვანსა და მოსწავლეების ინტერესებზე მორგებულს ხდის.
⇒ ეთერ მესტვირიშვილი: „VI კლასის კრებული ამოწმებს წაკითხულის გააზრების უნარს. კერძოდ, რამდენად იგებს, იაზრებს მე-6 კლასელი მოსწავლე სხვადასხვა ტიპის ტექსტებიდან მიღებულ ინფორმაციას, შეუძლია თუ არა ტექსტის სხვადასხვა ნაწილში მოცემული ფაქტებისა და მოსაზრებების ერთმანეთთან დაკავშირება და ამაზე დაყრდნობით დასკვნის გამოტანა, პერსონაჟის ხასიათის თვისებისა და ქცევის მოტივის ამოცნობა მისი მოქმედების მიხედვით, ტექსტის ძირითადი აზრის წვდომა შეძენილი ცოდნა-გამოცდილების საფუძველზე. ტესტური დავალებები ასევე ამოწმებს მოსწავლეთა ენობრივ კომპეტენციასა და ლექსიკურ მარაგს.
ავტორები შევეცადეთ, რომ მასალა მრავალფეროვანი ყოფილიყო. საკითხავი მასალის შერჩევისას გავითვალისწინეთ მოსწავლეთა ასაკობრივი თავისებურებები და ინტერესები, ტექსტების მოცულობა, ვიზუალური მხარე, უცნობი ლექსიკური ერთეულების რაოდენობა.“
VI კლასის ტესტების კრებულში შეტანილია როგორც ქართველ, ისე უცხოელ ავტორთა მხატვრული და საინფორმაციო ხასიათის ტექსტები.
ჩესტერფილდის წერილი შვილს, გურამ პეტრიაშვილის „წვიმისმოყვარული კაცი“, რეზო ინანიშვილის „ნაწიბურები გულზე“, მარკ ტვენის „ტომ სოიერის თავგადასავალი“, საინფორმაციო ტექსტი გლობალურ დათბობაზე, ბიოგრაფიული ტექსტი ექვთიმე თაყაიშვილზე… თანმდევ დავალებებთან ერთად დაეხმარება მოსწავლესა და მასწავლებელს მიზანმიმართულად დაგეგმონ წაკითხულის გააზრების უნარის განვითარებაზე ორიენტირებული აქტივობები.
აქვე გვხვდება მოსწავლეების მიერ შესავსები მოთხრობისა და პერსონაჟის რუკა – კითხვის მეთოდების სწავლა და დაკვირვებულ მკითხველებად გადაქცევა მოსწავლეებს ნამდვილ შემოქმედებად აქცევთ. შემდეგ მათ აღარ გაუჭირდებათ შემოქმედებითი დავალებების შესრულება, როგორიცაა მაგ., პატარა ამბის აგება, ზღაპრის დაწერა და სხვა. ასეთი აქტივობები ტესტების კრებულებში მრავლად გვხვდება.
დაბოლოს, უნდა აღინიშნოს, რომ ეს წიგნები კავშირს ამყარებს ეროვნული სასწავლო გეგმით გათვალისწინებულ სხვა საგნებთან. მაგალითისთვის, VI კლასის ტესტების კრებულში გვხვდება საინფორმაციო ტექსტი გლობალური დათბობის შესახებ, შემდეგ უკვე შესაბამისი აქტივობა: მოსწავლეებმა უნდა მოიფიქრონ ღონისძიება დედამიწის დღესთან დაკავშირებით. ეს მაგალითი ცხადყოფს ავტორების სურვილს, გააღვივონ მოსწავლეებში კარგი მოქალაქისთვის საჭირო უნარები, დააფიქრონ ისინი დედამიწის კეთილდღეობაზე, იპოვონ მათი როლი გარემოს გაჯანსაღების საქმეში.
მელანო კობახიძე
