კოვიდ პანდემიის გამო, საზოგადოების თითქმის ყველა ჯგუფის დისტანციური საქმიანობის რეჟიმზე გადასვლამ კიდევ უფრო გაზარდა კიბერ უსაფრთხოების ეფექტიანი მექანიზმების შემუშავების საჭიროება. ორიოდე წლის წინ ვერავინ იფიქრებდა, რომ ინტერნეტ უსაფრთხოება ასეთი დიდი დოზით შემოიჭრებოდა ჩვენი ბავშვების ყოველდღიურ ცხოვრებაში და ამდენად აქტუალური გახდებოდა თითოეული მოსწავლისთვის, მშობლისთვის, მასწავლებლისთვის, ზოგადად, საზოგადოებისთვის.
ინტერნეტმა, ერთი მხრივ, ბევრად გაამარტივა ჩვენი ცხოვრება — შესაძლებელია ნებისმიერი ინფორმაციის ძალიან სწრაფად მოძიება, გადაცემა თუ მიღება, მეორე მხრივ კი, ამ პროცესებს თან სდევს კიბერ საფრთხეები, რომელთა ცოდნა აუცილებელია.
World Vision საქართველოს „თბილისის ურბანული განვითარების“ პროგრამის ფარგლებში, მომზადდა ინტერნეტ უსაფრთხოების გზამკვლევი, სამ ნაწილად: 6-11 წლის მოსწავლეებისთვის, 12-18 წლის მოსწავლეებისთვის და მშობლებისთვის/მასწავლებლებისთვის. ავტორები განიხილავენ შემდეგ საკითხებს: თამაშზე დამოკიდებულება, სოციალურ ქსელში ქცევის წესები, მავნე პროგრამები, თაღლითობა ინტერნეტში და სხვ. ამ საინტერესო და საჭირო რესურსის შექმნაზე მუშაობდნენ კავკასიის უნივერსიტეტის კიბერ უსაფრთხოების სპეციალისტები — მაქსიმ იავიჩი და გიორგი იაშვილი.
„პანდემიის პერიოდში განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი აღმოჩნდა ბავშვთა დაცვა ინტერნეტ სივრცეში, მით უმეტეს იმ ფონზე, როდესაც განათლების სისტემა მთლიანად ონლაინ რეჟიმზე გადავიდა. სამწუხაროდ, ამ გამოწვევისთვის მზად არ აღმოვჩნდით, პირველ რიგში უფროსები, განსხვავებით სხვა სივრცეებისა და გარემოსი, სადაც მეტ-ნაკლები წარმატებით ვახერხებთ ბავშვების დაცვას. ამ გამოწვევის საპასუხოდ შეიქმნა ეს გზამკვლევები, — ამბობს World Vision საქართველოს ურბანული განვითარების პროგრამის მენეჯერი ნათია მჟავანაძე, — ჩვენ ვითანამშრომლეთ კავკასიის უნივერსიტეტის ლექტორებთან, პროფესორებთან — მაქსიმ იავიჩთან და გიორგი იაშვილთან, რომლებიც კავკასიის უნივერსიტეტის კიბერ უსაფრთხოების მიმართულების გარდა, ასევე წარმოადგენენ სამეცნიერო კიბერ უსაფრთხოების ასოციაციას — ბატონი მაქსიმი ასოციაციის პრეზიდენტია, ხოლო ბატონი გიორგი — ტექნიკური დირექტორი. მათ ძალიან სიღრმისეული და ხანგრძლივი გამოცდილება აქვთ როგორც საგანმანათლებლო სივრცეში კიბერუსაფრთხოების მიმართულებით სამეცნიერო კვლევების, ასევე, უშუალოდ ბავშვების მომზადების მხრივ, ამ საკითხთან დაკავშირებით.“
საკითხის აქტუალობიდან გამომდინარე, ინტერნეტ უსაფრთხოების რესურსი კარგ დახმარებას გაუწევს ყველა იმ ადამიანს, ვინც დაინტერესებულია კიბერ ინტერნეტ სივრცეში ბავშვის ინტერესების დაცვით. ავტორები ეცადნენ, გზამკვლევები მაქსიმალურად მოქნილი, მოკლე და გასაგები ყოფილიყო იმ სამიზნე ჯგუფებისთვის, ვისთვისაც შეიქმნა.
გიორგი იაშვილი: „გზამკვლევი გათვლილია სხვადასხვა ასაკობრივ ჯგუფზე, სამი სეგმენტია აღებული გამომდინარე იქიდან, რისი ცოდნაა საჭირო დღეს იმ პრობლემებისა და გამოწვევების შესახებ, რაც არსებობს ინტერნეტში. მნიშვნელოვანია, რომ ბავშვებმა იცოდნენ, რა საფრთხეების წინაშე შეიძლება აღმოჩნდნენ და ჩვენ, ჩვენი მხრიდან, როგორც უფროსებმა, როგორც მშობლებმა, როგორც მასწავლებლებმა ბევრი რამ უნდა გავითვალისწინოთ. ზუსტად ამ თემატიკის მიხედვით შემუშავდა გზამკვლევები და საკითხებიც ამის მიხედვითაა დალაგებული.“
გადავიდეთ უშუალოდ შინაარსზე
⇒ გზამკვლევი 6-11 წლის მოსწავლეებისთვის მოიცავს დღეისათვის ყველაზე აქტუალურ საკითხებს, რომლებიც ეხება ინტერნეტ უსაფრთხოებას — რა არის ზოგადად ინტერნეტი, ვინ ვართ ჩვენ ინტერნეტში, რას წარმოვადგენთ, რა არის სოციალური ქსელები, რა ურთიერთქმედებაში ვართ, რამდენად მნიშვნელოვანია ჩვენი პაროლების კონფიდენციალურობა, ასევე, ინტერნეტში არსებული საფრთხეები, სხვადასხვა ტიპის დამცირება (მათ შორის, დღეს ძალიან გავრცელებული კიბერ ბულინგის სახით), მავნე პროგრამები, რამდენად მნიშვნელოვანია პირადი ინფორმაციის დაცულობა და რატომ შეიძლება ეს ყველაფერი საინტერესო იყოს ბოროტმოქმედისთვის.
დღეს ბავშვს ადრეული ასაკიდანვე აქვს შეხება ინტერნეტთან და ზოგადად ტექნოლოგიებთან, რაც იმას ნიშნავს, რომ უფრო და უფრო მეტი საფრთხის წინაშე შეიძლება აღმოჩნდეს ამ კომუნიკაციისას. გზამკვლევში რეალურადაა აღწერილი ეს საფრთხეები — რა ტიპის თავდასხმები არსებობს კონკრეტულად ბავშვებზე ორიენტირებული და ზოგადად, რისთვის უნდა იყვნენ მზად, რა უნდა იცოდნენ 6-11 წლის მოსწავლეებმა.
ბულინგი, ზოგადად, ადრეულ ასაკში და მოზარდებში, დღესდღეობით, სამწუხაროდ, ძალიან ხშირი და პოპულარული მოვლენაა. ბუნებრივია, სხვა პროცესებთან ერთად, ესეც გადადის ონლაინ სამყაროში და თანდათან სულ უფრო ხელმისაწვდომი ხდება ბევრი ხელსაწყო, მეტი შესაძლებლობა, რომ ტექნოლოგიები გამოყენებული იყოს ცუდი მიზნებისთვის, მათ შორის, კიბერ ბულინგისთვის. ბავშვები სხვადასხვა ინტერნეტ პლატფორმებს, სოციალურ ქსელებს იყენებენ ერთმანეთის მიმართ არც თუ მთლად სასიამოვნო კომუნიკაციისთვის. ამაზე გზამკვლევში საკმაოდ დიდი ყურადღებაა გამახვილებული, დეტალურადაა აღწერილი კიბერ ბულინგის შემთხვევები, როგორ შეიძლება ვებრძოლოთ მას, რა ზომები მივიღოთ და, ზოგადად, ბავშვის მხრიდან, როგორ უნდა იყოს ეს სიტუაცია სწორად აღქმული, რომ მაქსიმალურად იყოს ამისათვის მზად, ხედავდეს, რა შეიძლება ელოდეს ინტერნეტში.
არსებობს ე.წ. კიბერ ეთიკა, ზოგადი ქცევები ინტერნეტში, რომელსაც ადრეული ასაკიდანვე უნდა გავაცნოთ ბავშვი, რომ იცოდეს, როგორ მოიქცეს ინტერნეტში, რის გაკეთებას მოერიდოს, რა არის დასაშვები და რა არა.
უსაფრთხოების ერთ-ერთი საკვანძო მომენტია პაროლები, გზამკვლევში ახსნილია ძლიერი პაროლის მნიშვნელობა და რა კავშირშია ის ჩვენს უსაფრთხოებასთან. აუცილებელია, ბავშვს ეს თავიდანვე ესმოდეს, როდესაც იწყებს კომუნიკაციას ტექნოლოგიასთან და ზოგადად, ინტერნეტთან შეხებას.
კიდევ ერთი აქტუალური საკითხი — თამაშებზე დამოკიდებულება. დღეს ეს მწვავე თემაა, ბავშვები იმდენად არიან ჩართულები თამაშის პროცესში, რომ ატარებენ საათებს, დღეებს და სხვა მიმართულებით, მათ შორის სწავლის, ინტერესი ეკარგებათ. გზამკვლევში მოცემულია რჩევები, რა არის მნიშვნელოვანი, რას უნდა მიაქციოს ყურადღება ბავშვმა, რომ არ გახდეს დამოკიდებული თამაშზე, ელემენტარულად გაარჩიოს სად არის თამაში და სად რეალობა, სად გადის ის ზღვარი, რომლის გადაკვეთაც კარგს არაფერს მოუტანს.
გზამკვლევი რეალურ დახმარებას გაუწევს 6-12 წლის მოსწავლეებს, რომ მათი ურთიერთობა ინტერნეტთან სწორი მიმართულებით წავიდეს და სწორად განვითარდეს.
⇒ შემდეგი ასაკობრივი ჯგუფისთვის — 12-დან 18 წლამდე — ცოტა სხვა კუთხით არის ეს ყველაფერი გადმოცემული. პირველ რიგში, შესავალში, ზოგადად კიბერ უსაფრთხოების მნიშვნელობა და გამოწვევებია აღწერილი, რატომ არის ეს მნიშვნელოვანი კონკრეტულად ამ ასაკის მოზარდებისთვის. წინა ასაკობრივი ჯგუფისგან განსხვავებით, მათ ხომ სხვა ინტერესები აქვთ და ავტორების მიდგომაც სხვაგვარია.
ადამიანის იდენტობა ინტერნეტში, რას წარმოადგენს მისი პროფილი, რა როლს თამაშობს კონკრეტულად ეს ერთი ადამიანი, როგორც ინდივიდუმი, ინტერნეტის ცხოვრებაში, ზოგადად, კომუნიკაციის თვალსაზრისით — მოზარდი ამას ძალიან კარგად უნდა ხვდებოდეს, როდესაც იწყებს ინტერნეტ კომუნიკაციას.
ამ ასაკობრივ ჯგუფშიც ძალიან მნიშვნელოვანია კიბერ ბულინგი, რადგან დღეს, სამწუხაროდ, გახშირდა ერთმანეთის დამცირების, შეურაცხყოფის შემთხვევები. გზამკვლევში დეტალურადაა აღწერილი, პირველ რიგში, როგორ აღმოვაჩინოთ ინტერნეტში კიბერ ბულინგის ნიშნები, როგორ ვებრძოლოთ მას, რა რეაქცია გვქონდეს და როგორ მოვიქცეთ, თუ, პირობითად, ჩვენი მეგობარია კიბერბულინგში მონაწილე და რა მოვიმოქმედოთ, როდესაც ამ მოვლენას პრაქტიკულად შევეხებით. ამ ასაკობრივი ჯგუფისთვის ეს ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი თემაა.
კვლავ აქტუალურია ონლაინ თამაშები, სხვა ტიპის აქტივობები და მათზე დამოკიდებულება ინტერნეტში, რადგან ხშირად, ახალგაზრდები, მოზარდები კარგავენ რეალობის განცდას, მაქსიმალურად არიან გადასული თამაშის რეჟიმზე და ყურადღებას არ აქცევენ მათ ცხოვრებაში მიმდინარე პროცესებს. გზამკვლევში საკმაოდ ნათლად არის დემონსტრირებული რა საფრთხეების წინაშე შეიძლება აღმოჩნდეს მოზარდი, როდესაც დროს მუდმივად ონლაინ თამაშებში ატარებს, რისთვის უნდა იყოს მზად.
უსაფრთხოების ყველაზე მნიშვნელოვანი და ხელმისაწვდომი ხელსაწყო იყო და რჩება პაროლი, იქნება ეს ინტერნეტ თამაში თუ სოციალური ქსელი. გზამკვლევის კონკრეტულ თავში ამაზეც მიდის საუბარი, თუ რამდენად საჭიროა მოზარდის უსაფრთხოებისთვის ძლიერი პაროლი და ძალიან დეტალურადაა აღწერილი, სხვადასხვა ტიპის მითითებებით, როგორ შეიძლება ამის გაკეთება. ცალკე საუბარია მის მნიშვნელობაზე, პრაქტიკული მაგალითებით.
ძალიან მწვავე პრობლემაა მავნე პროგრამები და თანამედროვე ვირუსები, გზამკვლევში ამაზეც მიდის საუბარი — რა შეიძლება იყოს გამომწვევი მიზეზი, როგორ შეიძლება მივიღოთ ვირუსი ჩვენს კომპიუტერში, რა იქნება შედეგი და რა უსაფრთხოების პრობლემების წინაშე შეიძლება აღმოვჩნდეთ. ერთ-ერთი საინტერესო მომენტია თანამედროვე თაღლითური სქემები, რადგან კონკრეტული ასაკობრივი ჯგუფისთვის შეიძლება შერჩეული იყოს კონკრეტული მიზანმიმართული თავდასხმები, ამიტომ აუცილებელია იმის ცოდნა თუ როგორ შეიძლება მოტყუვდეს მოზარდი, რას არ უნდა დაუჯეროს, არ წამოეგოს.
დაბოლოს, მნიშვნელოვანია ტექნოლოგიისგან დასვენება — როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ძალიან ხშირად მოზარდი კარგავს რეალობის შეგრძნებას და მუდმივად უნდა, რომ ჩართული იყოს თამაშში, ინტერნეტ პროცესებში. ამასთან დაკავშირებით კონკრეტული შემთხვევებია მოყვანილი და კონკრეტული მითითებებია, როგორ შეიძლება ამის დაბალანსება, რომ ადამიანი ვირტუალურ სამყაროში, ასე ვთქვათ, არ „დაიკარგოს“.
⇒ ზრდასრულებისთვის გზამკვლევში წერტილოვან თემებზეა საუბარი, რა უნდა ვიცოდეთ, ზოგადად, როგორც მშობლებმა, როგორც მასწავლებლებმა, როგორც ზრდასრულმა ადამიანებმა ინტერნეტის შესახებ, რა არის ის მნიშვნელოვანი საკითხები, რასაც უნდა ვითვალისწინებდეთ. ტექნოლოგიის განვითარებასთან ერთად, სულ უფრო და უფრო რთული ხდება ბავშვებისა და მოზარდების კონტროლი ინტერნეტში, შესაბამისად, ამ წესების შესახებ ჩვენ ძალიან კარგი წარმოდგენა უნდა გვქონდეს, ვიცოდეთ რა პრინციპებით მუშაობს სხვადასხვა მექანიზმი, სად შეიძლება მოვტყუვდეთ ჩვენ და ჩვენი ბავშვები.
კიბერ ბულინგი და მისი ნიშნები მშობლების, ზრდასრულების მხრიდან ასევე მოითხოვს დიდ ყურადრებას, რომ დროულად შევამჩნიოთ, ვიცოდეთ რა მოვიმოქმედოთ და როგორ ვუშველოთ ბავშვს იმ შემთხვევაში, თუ ის კიბერ ბულინგის მსხვერპლი გახდა ან თავად მონაწილეობს სხვის ბულინგში. მნიშვნელოვანია, დროულად ჩავერთოთ ამ პროცესებში.
აუცილებლად უნდა ვიცნობდეთ უახლეს ტენდენციებსა და ტრენდებს, რა არის დღეს პოპულარული ინტერნეტში, რომ გავიგოთ რა აინტერესებთ ბავშვებს, მოზარდებს, რა ტენდენციებს მიჰყვებიან. ამ საკითხებს გზამკვლევში ზრდასრულებისთვის კონკრეტული თავი ეთმობა.
ავტორები გვაწვდიან ზოგად ინფორმაციას იმაზე, თუ რა არის ინტერნეტ დამოკიდებულება, როგორია მისი ნიშნები, როგორ შეიძლება პრევენცია. მოტანილია კონკრეტული რეკომენდაციები, როგორ შევძლოთ ამ კუთხით ბავშვთან კომუნიკაცია ისე, რომ მაქსიმალურად დაცულად და უსაფრთხოდ წარვმართოთ ეს პროცესები. უნდა ვეცადოთ, მუდმივად იყოს ბალანსი — მომხმარებელმა (ამ შემთხვევაში, ბავშვმა) უნდა იცოდეს რა დროს რა უნდა გამოიყენოს და ამაში ჩვენ მაქსიმალურად უნდა დავეხმაროთ. მათ შორის, ვეცადოთ, ბავშვი სწორ გზაზე დავაყენოთ, რომ იგივე ტექნოლოგიები გამოყენებული იყოს განათლებისთვის, იმისთვის, რომ ბავშვი განვითარდეს და სწორი გზა, მიმართულება აიჩიოს. ეს, დიდწილად, ზრდასრულ ადამიანებზეა დამოკიდებული და ძალიან კარგად უნდა გვესმოდეს, საჭირო დროს როგორ დავეხმაროთ, დაველაპარაკოთ, კონკრეტულად დავალაგოთ არსებული ვითარება.
ძლიერი პაროლები ამ ასაკობრივი ჯგუფისთვისაც აქტუალურია და კარგად უნდა გვესმოდეს ამის მნიშვნელობა. კონკრეტულ თავში მოყვანილია მითითებები, როგორ ვიმუშაოთ ძლიერ პაროლებთან, რამდენად მნიშვნელოვანია ეს ჩვენი და ჩვენი ბავშვების უსაფრთხოებისთვის.
კიდევ ერთი საყურადღებო მომენტი — კიბერ უსაფრთხოება საქართველოში. გზამკვლევში აღწერილია ის კონკრეტული საკანონმდებლო ზომები კიბერ უსაფრთხოების მიმართულებით, რაც ჩვენს ქვეყანაში არსებობს და რის შესახებაც ჩვენ, ზრდასრულებმა აუცილებლად უნდა ვიცოდეთ.
მაქსიმ იავიჩი აღნიშნავს, რომ კიბერ უსაფრთხოებაზე საუბრისას, პირველ რიგში, ძალიან მნიშვნელოვანია, გვესმოდეს კონკრეტული განსხვავება პროგრამისტსა და კიბერ უსაფრთხოების სპეციალისტს შორის: „ძალიან ხშირად, ორგანიზაციებში კიბერ უსაფრთხოების სპეციალისტების საქმეს პროგრამისტებს ავალებენ. ეს საკმაოდ დიდი პრობლემაა, რადგან პროგრამისტები და კიბერ უსაფრთხოების სპეციალისტები განსხვავებული სპექტრის ხალხია. პროგრამისტი კონკრეტულად იმაზეა ორიენტირებული, რომ პროგრამულმა უზრუნველყოფამ, რომელიც მან დაწერა, სწორად იმუშაოს; ხოლო კიბერ უსაფრთხოების სპეციალისტი, იგივე ჰაკერი (ჰაკერი და კიბერ უსაფრთხოების სპეციალისტი გავაერთიანოთ, იმიტომ რომ, სიმართლე გითხრათ, ორივე დაახლოებით ერთი და იგივეა) ორიენტირებულია პროგრამის შეცდომებზე, ცდილობს იპოვოს ისეთი რაღაც, რაც ზედმეტია სისტემაში. კონფიდენციალობა, მთლიანობა, ხელმისაწვდომობა — ეს არის ის სამი რამ, რის გაფუჭებასაც ცდილობს ჰაკერი. მისი სამიზნეა კომუნიკაციის დღევანდელი სისტემები, რომლებსაც ჩვენ ვიყენებთ, ცდილობს კონკრეტულად ჩვენი პლატფორმების გატეხვას.
მაგალითად, 2020 წლის 22 აპრილს, შეტევა მოხდა ზუმზე, რომელიც ფართო მოხმარების პლატფორმაა. მსგავსი შეტევა განხორციელდა სკაიპზეც, რომელიც ასევე ძალიან აქტუალური პლატფორმაა. შემდეგ იყო საინტერესო შეტევა მაიქროსოფტ თიმსზე — მომხმარებლებს დაეგზავნათ ინფორმაცია, რომ ახალი ვერსია გამოვიდა, ისინიც სიხარულით შეხვდნენ ამ სიახლეს, სინამდვილეში კი გადმოტვირთეს ვირუსი და საკუთარი ხელით დააყენეს თავიანთ კომპიუტერებზე მავნე პროგრამები.“
მსგავსი მაგალითები ძალიან ბევრია და ამ გამოწვევების ცოდნა მნიშვნელოვანია როგორც ზრდასრულებისთვის, ასევე მოსწავლეებისთვის, ყველასთვის, ვისაც ხშირად უწევს ინტერნეტში ყოფნა სასწავლო, საგანმანათლებლო ან გართობის მიზნით, მეგობრებთან საკომუნიკაციოდ თუ სხვ.
გზამკვლევის ავტორები იმედს გამოთქვამენ, რომ მათ მიერ მომზადებული რესურსი ხელს შეუწყობს იმ ადამიანთა რაოდენობის ზრდას, ვინც სასარგებლოდ იყენებს ინტერნეტს. „ძალიან ხშირად ინტერნეტს საფრთხედ წარმოვაჩენთ, ამავდროულად, ეს ძალიან დიდი შესაძლებლობაა და ჩვენი უპირატესი ამოცანა, როგორც ზრდასრულების, ბავშვებთან მომუშავე ადამიანების იმაშია, რომ ეს შესაძლებლობა ბავშვის განვითარების მნიშვნელოვან წყაროდ ვაქციოთ. თუ, ერთი მხრივ, არსებობს ინტერნეტ დამოკიდებულება, მეორე მხრივ, არის უზღვავი შესაძლებლობები განვითარებისთვის, განათლებისთვის და, ალბათ, ჩვენი ეპოქის გამოწვევა ზუსტად ეს არის — დავინახოთ ეს შესაძლებლობა და მაქსიმალურად დაცულებმა, უსაფრთხოდ მოვახერხოთ ამ შანსის გამოყენება.“ — ამბობს ნათია მჟავანაძე.
პანდემიის პერიოდში, როდესაც ინტერნეტი განათლების მიღების უპირატეს შესაძლებლობად იქცა, ახალი გზამკვლევი დაეხმარება საგანმანათლებლო დაწესებულებებს, მასწავლებლებს, მოსწავლეებსა და მშობლებს, გარკვეული ცოდნა და გამოცდილება შეიძინონ, დაუმეგობრდნენ ინტერნეტს და ისწავლონ მისი უსაფრთხოდ მოხმარების წესები.
გზამკვლევები ხელმისაწვდომი იქნება World Vision საქართველოს ვებგვერდზე. ავტორები მზად არიან სხვადასხვა ჯგუფებთან, სკოლებთან თუ დაწესებულებებთან თანამშრომლობისთვის. პარტნიორ სკოლებში ტრენინგების ციკლიც იგეგმება, მასწავლებლებისა და მოსწავლეებისთვის: „რაც უფრო მეტად ვითანამშრომლებთ და გავაერთიანებთ ჩვენს რესურსებსა და შესაძლებლობებს, მით უფრო მეტად გაიზრდება ჩვენი შესაძლებლობები და უფრო მეტი ადამიანი იგრძნობს თავს დაცულად ამ სივრცეში“.
