გიორგი ლეონიძის ლექსებში ამეტყველებული სახე-სიმბოლოები
(ყივჩაღი, ხაზარები, წერო, ხოხობი, კალმახი, მთვარე, ხანძარი, რძე, წნორი, ოლე, ზამბახი, ნისლი)
⇒ როგორია ცეცხლით ნაზავი პოეზია
არსებობს ჭაბუკური პოეზია და პოეზიის სიჭაბუკე. მათგან განსხვავებული სიჭაბუკის პოეზიაც იარსებებს. გიორგი ლეონიძის შემოქმედება სიჭაბუკის შესხმა-აპოლოგიაა. მისი ძალიანი ხმა, მაძღარი სიტყვა, მუხლადი კალამი ყველა ქართველს აფიქრებინებს: ღირდაო ქართველად დაბადება. შამპანურის ბოთლს ახდი თუ არა, მყისვე გადმოსკდება ქაფი. ნამდვილი ნიჭიც ასევე ჟრუანტელს მოჰგვრის მკითხველსო, უთქვამს ტოლსტოის. ასევე სწრაფად შეიგრძნობს ადამიანი გოგლას პოეზიიდან ამოვარდნილ ოხშივარს.
გოგლას პოეზია ცეცხლითაა ნაზავი, სიყვარულით, სიკეთითა და მომავლის იმედით შეჯერებული, გაჟღენთილი ქართული ფესვებიდან ნასაზრდოები თემებით. აზრის გადმოსაცემად ავტორი არ იყენებს მაღალფარდოვან ლექსიკას ან რთულ სიუჟეტებს. სამაგიეროდ, მისი პოეზია უხვადაა დახუნძლული ორიგინალური მეტაფორებითა და სახე-სიმბოლოებით. პოეტს განსხვავებულად უყვარს წერო, ხოხობი, ნისლი; განსხვავებულ დატვირთვას ანიჭებს ხაზარებს, ყივჩაღს, ზამბახს, კელაპტარს; რძის სუნი ასდის მის პოეზიას. ამ სტატიაში ვეცდებით გამოვკვეთოთ რამდენიმე მათგანი.
⇒ „ყივჩაღური“ ლირიკა
გიორგი ლეონიძის პოეზიაში დამსახურებულად უკავია გამორჩეული ადგილი ლექსს „ყივჩაღის პაემანი“, ერთი მხრივ, მუსიკალურობისა და ემოციურობის წყალობით, მეორე მხრივ, სიყვარულის მარადიულობის თემის ორიგინალური გადაწყვეტის გამო. ყივჩაღთა ისტორიულ ხვედრს თუ გავიხსენებთ, ისინი საქართველოში ჩამოსახლებული გადამთიელები, თურქულენოვანი, შავი ზღვისპირეთში მცხოვრები ტომია, რომელთაც საუკუნეთა განმავლობაში საკმაოდ კარგად მოიკიდეს ფეხი ქართულ მიწაზე, შეერივნენ ქართულ სისხლს. მათ ეწოდათ სახელი – ნაყივჩაღარი, მაგრამ პოეტი ამ სახეს მაინც მოძალადე უცხო ტომელთან აიგივებს ხშირად. ლექსის მთავარი იდეაა, დაინახოს ყველამ, როგორ დაისჯება შენი მიწის დასაპყრობად, შენი სიწმინდის შესაბღალად აღძრული მოძალადე და რომ მას გამარჯვება არ უწერია არც მომავალში. ხალხურ ლექსში „შემომეყარა ყივჩაღი“, რომელიც საფუძვლად უდევს გიორგი ლეონიძის ლექსს, ქმარმა დაამიწა მოძალადე ყივჩაღი, მაგრამ, აი, იგი ისევ აღდგა და ჩასაფრებული სინჯავს იარაღს კვლავ საყვარელი ქალის დასაბრუნებლად. „თავთუხის ხოდაბუნები“ მიგვანიშნებს, რომ გარკვეულ დრომდე მას ღირსეულად გაუმასპინძლდებიან, ვითარცა სტუმარს, მიაგებებენ საუკეთესოს, მაგრამ როგორც კი მომხდური სიწმინდის, ოჯახის, ცოლის ხელყოფას მოინდომებს, მაშინ აღარავინ დაინდობს მას. „მაგრამ თვითონაც დაილეწება, დაბადებულა ვინც კი ყივჩაღად…“ მუზარადიანი ქმარი კიდევ ერთხელ გაუჩეხს თავს მოძალადეს, მაგრამ იგი მაინც არ ნებდება, კვლავ იბრძვის სიყვარულისთვის. ათასწლეულებს გადაეცემა ყივჩაღის ძახილი: „მოდი, გეძახი ათას წლის მერეც“. ეს მარადიული სატკივარიც – როგორ მოვიცილოთ თავიდან მოძალადე მომხდური – კვლავ აქტუალურია.
მოგვიანებით, 1964 წელს, დაწერილ ლექსში „კარმენ“ პოეტი კვლავ აგრძელებს ყივჩაღთან შერკინების თემას. კარმენს შეახსენებს მუხრანის ველსა და ქალის გულისთვის დატრიალებულ დრამას, „მტვერში ღრიალით დანამუხლარ ყივჩაღს“ აღარ სურს, რომ ავი სიზმარივით თავიდან დაიწყოს ეს თავგადასავალი, აღარც დამარცხებული აპირებს კვლავ საომრად განეწყოს და ისევ წაეპოტინოს სხვის საყვარელ ქალს, ამ შემთხვევაში, კარმენს.
„ვაჰ, თუ თავიდან იწყება ახლად ის, რაც გათავდა მუხრანის ბოლოს…“
ლექსში „მთები“ ბუმბერაზი მთების სიმაღლიდან იმზირება პოეტი. მონურ გამოხედვას ვერ იტანენ მთები, ამიტომაც: „მე გაპობილ ნაპრალებს ყივჩაღურებ ჩავყურებ…“
ყივჩაღის თემას ეძღვნება ლექსი „ყივჩაღური ღამე“. პოეტის ფანტაზია ღამით შლის ფრთებს და ყივჩაღის ძველ თავგადასავალს იგონებს: როგორ შემოათენეს დარიალს მათ ჭიხვინა ცხენები და როგორ გატორეს ტრამალი.
„შავს ყურღანებში სძინავთ ყივჩაღებს, თავქვეშ უგიათ თოქალთოები“.
უცნაურია, რატომ იზიდავს ასე ძლიერად გიორგი ლეონიძეს ყივჩაღის თემა. იქნებ, პირველ რიგში, იმიტომ რომ ამ სიტყვას თავისი ბგერათა შეთანხმების წყალობით მოაქვს ენერგეტიკა და ექსპრესიულობა, რაც ასე მნიშვნელოვანია ლეონიძის ყველა ლექსში. ყივჩაღური ვარიაციებია წარმოდგენილი ლექსში „ახალი მთვარე კახეთში“ – „ყივჩაღურად თამაშობს გოგო ჩამკვრივებული“. ცხადია, აქ უკვე იგულისხმება ხასიათი, სითამამე, სიმარდე მოცეკვავისა, რომელიც ხან ხელს ჰკრავს ვაჟს, ხან იზიდავს, ხან ატყუებს, ხანაც გაურბის. ცბიერების შესატყვისად სწორედ ეს ეპითეტი მოძებნა ავტორმა. როცა პოეტს სურს გვიჩვენოს მერყევი ადამიანის სახე, რომელიც ხშირად იცვლის შეხედულებებს, კვლავ ყივჩაღს იშველიებს:
„თავს რომ ირთობდი ძველი ზღაპრებით
თავი მოგქონდა ნაყივჩაღარად.“ („მზე მარჯნისფერად ისევ ბრდღვიალებს“)
ამ ლექსში პოეტი მიმართავს საკუთარ თავს ახალგაზრდობაში, როცა მასაც სჯეროდა ზღაპრების, მერე კი ყივჩაღივით მოუწია ვითარებისა და ადგილის შეცვლა, აზრებიც გადაუსხვაფერდა. წუხს გოგლა, რომ ამასობაში ფეხაკრეფით დაეცა თავზე ჭაღარა.
„თეთრ ვარდებს დავეშურე ყივჩაღური ლირიკით.“ („რა მარგალიტს ვეძებდი“)
ამ ფრაზის ინტერპრეტაცია მრავალგვარად შეიძლება: მას მერე, რაც გიორგი ლეონიძეც სიმბოლისტებს დაუნათესავდა, ვარდი მათი სიმბოლოა, ისიც უცხოეთიდან შემოსული მიმდინარეობის მიმდევარი გახდა. მისი პოეზია ყივჩაღური, ანუ უცხოურით ნასაზრდოები გახდა, ხოლო როგორც ყოველივე ახალს ძნელად ითვისებს საზოგადოება, მისი სახელი „მოდიოდა ნაოჭების ბილიკით“. სიმბოლისტების აღიარება და დაფასებაც გვიან მოვიდა ნაოჭების დარად, თუმცა თავად გოგლას ხალხის სიყვარული და პატივისცემა არასოდეს მოჰკლებია. მგოსანი ქართულ მიწას „ყივჩაღურად დაჰყურებს“ („როცა ჯვარიდან მცხეთას დავყურებ“) და ემადლიერება ქართულ მზესა და ცას, მათ გულისათვის სიკვდილიც უღირს. ყივჩაღები სწორედ სიმამაცის, თავგანწირვისა და სიძლიერის გამო ჩამოასახლა დავით აღმაშენებელმა საქართველოში 1118 წელს. მშრომელი ხალხი უმალ შეერწყა ადგილობრივ მოსახლეობას, ასე რომ, ჩვენში ნაწილობრივ ყივჩაღური სისხლიც ჩქეფს. ამ მოტივით პოეტი ზოგჯერ დადებით პერსონაჟად გვიხატავს ყივჩაღს. ლექსში „ქართული სიტყვა“ იგი საკუთარ მემკვიდრედ აცხადებს ყივჩაღს და ლოცავს მას, თუკი ის დაიმსახურებს და ქართულ სიტყვას ძალუმად აახმიანებს. პოეტი ესალმება მომავალ მხედარს:
„შენ თუ გაგიტანს სიტყვა ქართული… მემკვიდრე ყივჩაღს გადმოგცემ სირჩას.“
გიორგი ლეონიძის ლექსებში ფიგურირებს მეორე თურქულენოვანი ტომი – ხაზარები, რომლებიც მომთაბარე ცხოვრებას ეწეოდნენ. საქართველოს ჩრდილოეთიდან ესაზღვრებოდა ხაზარეთი (ცნობილია, რომ ხაზართა მეფესთან კარგი ურთიერთობა ჰქონდა ქართველთა ერისმთავარ ნერსეს მე-8 საუკუნეში). პოეტი ხაზარების სახეს იყენებს ხშირად გადაადგილებაზე, მოძრაობაზე საუბრისას.
„დარიალიდან გადავარდნილი ხაზარეთისკენ მისცურავს წერო.“ („ღამე ივერიისა“)
ხაზართა სამეფო, დაცემის შემდგომ, კვლავ შეუერთდა თურქულ ტომებს, ამდენად, ავტორის ალეგორია გასაგებია – ჩვენი „წეროები“ (ელჩობები) მუდამ ჩრდილოეთსა (რუსეთი) და აღმოსავლეთს (თურქეთი) შორის დაფრინავდნენ. ამ ორ გზას შუა იყო გაკიდებული ქართველთა ბედ-იღბალი. მეწისქვილე – პოეტი ნაღვლიანად მღერის ძველ ზღაპრებს, იგონებს ძველ დროს, სურს, რომ წარსულს ჩაბარდეს ჩინგიზ-ხანების ეპოქა. ხაზარებმა, როგორც ცნობილია, არაერთხელ ილაშქრეს საქართველოში, სიმბოლისტის სიტყვით, ქართველი პოეტები: პაოლო იაშვილი, გიორგი ლეონიძე, ტიციან ტაბიძე, სანდრო შანშიაშვილი ხაზარებივით შეესივნენ ნინოწმინდას 1926 წელს და ლექსის ხანძარი წაუკიდეს იქაურობას.
„ნინოწმინდა, ჩვენ როგორც ხაზარები, ოჰ, იმ ღამეს როგორ აგვაბრიალა
საქართველოს ლექსის მეხანძარენი, ძმობამ, ცრემლმა, იმ პატარა იარამ.“
(„ნინოწმინდის ღამე“)
გამიჯნურებულ პოეტს პალატებში ვეფხვის სახე შემოეფეთა, საზანდრის ტკბილმა ხმამ, იდუმალმა ღამემ პატარა იარა მის გულში სიყვარულისა და პოეზიის დიდ ცეცხლად გადააქცია. შეყვარებულისთვის ცა ატმებით მსხმოიარეა, გაზაფხულს კი რძის სუნი ასდის, ღამე ზამბახებითაა სავსე, ხოლო სატრფოს წამწამები თავთუხის ყანებს მოჰგავს… ეს ყველაფერი საკმაოა იმისათვის, რომ ადამიანი ხაზარად გადაიქცეს და შეესიოს დაუკრეფავ ვენახს.
⇒ წეროს თოვლი – ილუზია თუ ფანტაზია?
ბუნების სილაღე, მზის სიკაშკაშე, მიწის სურნელი დაჰყვება პოეტის ყოველ სტრიქონს. ვაჟას შემდეგ ქართველს აღარ უკვირს ამეტყველებული მთის წყარო, მოსაუბრე შვლის ნუკრი ან ხმელი წიფელი. ბუნებას ეტრფის გოგლა ლეონიძეც. იგი განსაკუთრებულ სიმბოლურ დატვირთვას ანიჭებს ფრინველებს: წერო, გედი, ხოხობი, მერცხალი, არწივი…
აღსანიშნავია, რომ წერო და გედი ხშირად ერთ კონტექსტშია გამოყენებული:
„შორს ალავერდის გედი მისცურავს“ და „ხაზარეთისკენ მისცურავს წერო“.
განსხვავება ისაა, რომ როცა წარმავალ დროებაზე საუბრობს პოეტი, იშველიებს წეროს, რომელიც სიცივეს ვერ ეგუება და ზამთრის მოახლოებისთანავე მიიჩქარის მზიანი მხარისაკენ. გრძელკისერა, ლამაზი წერო ხშირად იპყრობს პოეტის ყურადღებას. დაკარგულ დროს, გაფრენილ სიჭაბუკეს მისტირის იგი ლექსში „სად არიან მერცხლები?“ თითქოს აქ მაინც მერცხალი უნდა იყოს წარმმართველი მოტივი, მაგრამ არა, ისევ წერო ფიგურირებს:
„გახსოვს ახალგაზრდობა? – დამძახიან წერონი“.
იმედგაცრუებასა და დავიწყებულ ტრფობაზე დარდობენ წეროები ლექსში „გადამავიწყე“.
„ჩემი ოცნება მიაქვთ წეროებს,
ნეტავ თუ ისევ დამიბრუნდება?!“
წერო უფრო საინტერესო სახეა პოეტისთის, ვიდრე მერცხალი ან ბეღურა, საინტერესოა, რომ ფრენის სიმაღლეზე საუბრის დროსაც იგი წეროს შენატრის და არა, მაგალითად, არწივს. „ასაფრენად რა დამღლიდა, რომ მე შენთვის შემეხედა, წეროების სიმაღლიდან…“
განსაკუთრებულ რომანტიკულ დატვირთვას იძენს წერო ლექსში „წეროს თოვლი“. თუკი სხვა სიმბოლისტისათვის თოვლი იისფერი ქალწულია, რატომ არ შეიძლება თოვლი წეროს დავუკავშიროთ?! თოვლი, რომელიც წეროს დაფარავს, უნდა იყოს ძალიან მაღალი. პოეტი სიმბოლურად თოვლს ადარებს განვლილ წლებს, რომელთაც დაფარეს მისი ახალგაზრდობა და ისიც წეროსავით თოვლში ჩაფლული ცალ ფეხზე მდგარი აგრძელებს არსებობას. ყინვის იისფერი ზარები რეკავენ და მზე თითქოს ადნობს თოვლს, მაგრამ სიჭაბუკე მაინც მიფრინავს, წყეულმა დრომ დანდობა არ იცის. პოეტი არ ნებდება და ჭიქას ითხოვს, ახალ სადღეგრძელოს სვამს, დანარჩენ წეროებს, ანუ თანამებრძოლებს, პოეტებს, მოუწოდებს, სიკვდილის მერე მოიგონონ მგოსანი.
„წეროს თოვლში წეროები მიტირეთ.“
გიორგი ლეონიძის თითოეული ლექსი სიჭაბუკის შესხმაა, როგორც ითქვა დასაწყისში. თავადაც მუდამ ინარჩუნებს ჭაბუკურ ძალისხმევას, ყოველთვის ეძებს საკუთარ თავში ახალგაზრდულ შემართებას. ლექსში „შემოდგომა“ პოეტი საკუთარი შემოდგომის დადგომაზე დარდობს:
„უცხოეთისკენ მიფრინავს წერო, დგება წუთები საბედისწერო“, მაგრამ გრიგალი მის პოეზიაში არასდროს სრულდება.
ხოხობი – როგორც გამორჩეულად ეროვნული სიმბოლო – განსაკუთრებით ეძვირფასება პოეტს. ალაზანზე შეფრთხიალებული ხოხობი ურჩევნია მას სოლომონის მთელ განძეულს, ოქროსა და ლალს („მე მირჩევნია ერთი ხოხობი“). ხოხბის მბზინავი ბუმბული აძლევს სტიმულს პოეტს, „აქართულოს სიტყვები“ და მისი ერთგული იყოს ბოლომდე.
„და თუ ოდესმე ძირს დავეცემი, [ხოხობი] შემომაშველებს თავის შარავანდს.“
მეფეთა ფრინველი სხვა ლექსშიც წარმოუდგება პოეტს მანათობელ სხივად, გზის გამკვლევ შუქურად:
„ბევრჯერ მზე ჩავა დაჭრილ ირემად და
ოქროს ხოხბად ამოფრინდება.“ („ჩემი ბაღი“)
ხოხბის ჭრელ ბუმბულს ლექსის სტრიქონებში აქსოვს პოეტი და მით აფერადებს თავის პოეზიას: „ასდიოდა ჩემს სტრიქონებს ხოხბის ბურტყლი ათასფერი…“
გიორგი ლეონიძის ცნობილი ფრაზა „ხოხბობას გნახე მოწურვილ იყო, როცა ზაფხული რუსთაველისა“ უჩვეულო ჟღერადობასა და განსხვავებულ ელფერს ანიჭებს მთელ ლექსს („ყივჩაღის პაემანი“). პაემნის დრო და ადგილი ამ ერთი მინიშნებითაა განსაზღვრული: ხოხბობას, ანუ მაისში შეხვდა იგი სატრფოს (ხოხობთა შეწყვილების სეზონია გაზაფხულზე, ანუ მაისის ბოლოს, ივნისის დასაწყისში, როცა ავთანდილის მიერ ტარიელისათვის დათქმული „ვარდისფურცლობის“ დრო დგება), საიდანაც მთელი ლექსის „ვეფხისტყაოსნისეული“ ალუზია იკითხება.
შედარება „ალაზნის ველი – ხოხობის ყელი“ თითქოს მარტივი მიგნებაა, მაგრამ ზუსტად წარმოადგენს ქარში მოლივლივე ალაზნის ველის სილამაზეს, ნიავის ყოველ დაბერვაზე რომ იცვლის ფერებს ხოხბის ყელივით.
ყველა დროის მგოსანთათვის სიმაღლის, სიამაყის, სიძლიერის სიმბოლო – არწივი – გიორგი ლეონიძისთვისაც ტრფობის საგანია. სიმაღლე უყვართ არწივებს, მათი სწრაფვა მზისაკენ, თვალშეუდგამი მწვერვალებისკენ მისაბაძია პოეტისთვის. იგი ნატრობს არწივის ფრთიდან შეეძლოს გმირული გალობა.
„სიმაღლე უყვართ არწივებს,
შუა გაჰკვეთენ განწირვით,
ვინც მზის გზას დაუქარწვიმებს.“ („არწივები“)
რითმის თვალსაზრისით, არწივი-განწირვით-დაუქარწვიმებს, ერთი შეხედვით, სრულიად მოულოდნელი სიტყვათშეთანხმებაა, თუმცა თხზვისა და ახალ სიტყვათა შექმნის ოსტატისგან – არა უჩვეულო.
არწივის შემართებით ითხოვს სხვაგან დიდების დაბრუნებას პოეტი:
„არწივის ფრთებით დამიბრუნეთ გვირგვინოსნება.“ („სონეტი მეორე“)
როცა ვაჟას ლანდი წამოუქროლებს, წამსვე ალიტერაციის დახმარებით ამოთქვამს: „მწვერვალნი საარწივონი არწივთა მოსარეწია …“ („ჩარგალში“) და იქვე აღიარებს: „ჩვენ შენს უბეში გაზრდილნი ვწივით, ვით ჩიტი მზეწვია.“
თამარსა და რუსთაველზე საუბრისას ავტორი არ იშურებს ხატოვან გამოთქმებს და არწივის სახეს ათასგვარ ფერადოვნებას ანიჭებს. ლექსში „ვეფხისტყაოსანს“ წიგნის სასწაულებრივ გადარჩენას ასე აღწერს პოეტი:
„შენ არ გჭიროდა სახიზრად გამოქვაბულთა წყვდიადი,
არწივის ფრთაში ჩასახლდი, ქოხის ნაცარში ბრწყინავდი.“
ლექსში „მესხეთი“ კვლავ იგონებს რუსთაველის ხანას და იმედოვნებს, რომ საქართველო კვლავ გამომზევდება ახალი არწივის მხრებზე. თავად არწივული სახის მქონე პოეტი ხშირად მიმართავს ამ შედარებას. არწივული იერი და ამაყი გამოხედვა ქალის დასახასიათებლადაც მოსწონს ავტორს. ლექსში „ქართველ ქალს“ ასე მიმართავს მშვენიერ ასულს:
„შენს ამაყ, არწივულ სახეს მოანათებდა დახსნის ღიმილი.“
მისთვის ასეთია ქართველი ქალი, არა ჩადრით მოსილი და მორჩილი, არამედ ძუ ვეფხვივით მებრძოლი, არწივივით ლაღი და თავისუფლებისთვის მებრძოლი.
ლექსში „ჩიტო, წაიღე ეს წიგნი!“ პოეტი არწივს აბარებს სამშობლოსათვის გადასაცემ საალერსო სიტყვებს, უბრალო ჩიტს ამას ვერ ანდობს. იმედი აქვს, რომ ფრინველთა მეფის უტეხი ფრთები არ დააღალატებენ და უკლებლივ გადასცემენ მშობელს მისთვის აკინძულ ნასათუთებ სიტყვებს.
ღიმილის ბიჭს, რომელსაც უძლეველობის ნიშნად ბეჭზე არწივი ახატია, გამორჩეული პატივისცემით მოიხსენიებს ავტორი ლექსში „შინმოუსვლელო, სადა ხარ?“. სამშობლოსათვის თავდადებულს, სიკვდილის შემდეგაც, არწივის მფარველობის იმედი აქვს.
ცალკე აღნიშვნის ღირსია პოეტის დამოკიდებულება საქართველოს კუთხეებისადმი. ქართველთათვის უპირველეს ტკივილად და საზრუნავად ქცეულ აფხაზეთის მიწას უძღვნის პოეტი ლექსს „აფხიარცა“, რომელშიც უმღერის ქართველებისა და აფხაზების მეგობრობას. „ერთ არწივის ორ ფრთას“ უწოდებს იგი ქართველებსა და აფხაზებს. როგორც არწივის ორი ფრთა ერთდროულად მოქმედებს მიზნის მისაღწევად, ასევე განუყოფელი უნდა იყოს ამ ორი ერის თანაცხოვრება ერთიანი საქართველოს კეთლდღეობის მისაღწევ გზაზე. „გვეყო, გვეყო, რაც წარსულმა ყანა დაღმა დაგვიფარცხა!“ სამწუხაროდ, დღემდე ვერ გაითავისეს აფხაზებმა, რომ შუღლმა და მტრობამ ვერასოდეს გამოიღო კეთილი ნაყოფი. ორიათასწლოვანი ისტორიის ჩრდილს შეფარებული ქართველობა ვერ დაითვლის მოძმესა და გულშემატკივარს, „მთის იღლიაში არწივივით ჩაბუდებული“, ბრძოლებში სისხლისაგან დაცლილი ერი მაინც ახერხებდა პატივი ეცა და ძმურად მიეღო სტუმარი და ვაი, მას, ვინც ამ პატივისცემასა და ნდობას ბოროტად გამოიყენებს! („თუ ძმობა არი ჩვენი სარდალი“).
ყველაფერს, რაც საამაყო, დიდებული და ძვირფასია ერისთვის, პოეტი არწივს ადარებს. მაგალითად, ბოლნისის სიონზე მე-5 საუკუნის წარწერას არწივის ამონაკაწრს ამსგავსებს და ძალზე ეამაყება, ქართული გონების ბალავარს რომ უმზერს დღესაც („ბოლნისის ტაძრის ქვა მეხუთე საუკუნისა“).
ბევრისთვის გაფრენილი ჩიტია სიცოცხლე, ზოგისთვის – ფეხმარდი კურდღელი და მავანისთვის – გაჭენებული რაში. გიორგი ლეონიძეს ხშირად გაფრენილი სიცოცხლე და გაუფრენელი მერცხალი ებრალება. მისთვის მთავარია, არ გაუფრინდეს არწივი, მუზა, შთაგონება, პოეზია.
„წამსაც კი ვერსად ისესხებ, თუ გაგიფრინდა არწივი…“ („გაუფრენელი მერცხალი და გაფრენილი სიცოცხლე“).
წუთით აღარ გიღირს სიცოცხლე, თუ დაკარგავ სულის სიმაღლეს, სიწრფელეს, არწივისებურ თავისუფლებასა და სილაღეს, გვაფრთხილებს პოეტი.
⇒ „ზამბახებიანი ღამის“ მოტრფიალე მგოსანი
რომანტიკოსთათვის – ნუგეში, სიმბოლისტთათვის – ტრფობის საგანი, მიჯნურთათვის – შემწე და დამხმარე – ღამე და მთვარე – გიორგი ლეონიძის ლირიკაში ხშირად ფიგურირებს. თამამად შეიძლება ითქვას, ყველაზე ხატოვანი გამოთქმები, მეტაფორები თუ ეპითეტები სწორედ ღამესა და მთვარეს უკავშირდება. გოგლას კალმის ერთი მოსმით, ერთიმეორის მიყოლებით, იბადებიან უმშვენიერესი მარგალიტები: „ზამბახებიანი ღამე“ („ნინოწმინდის ღამე“), „მთვარე შრიალებს ფიჭვივით“ („ივრის ღამე“), „ჩოხა წვიმისა მეცმევა და ყაბალახი მთვარისა“ („ციცარი“)… განწყობის გამოსახატად, პეიზაჟის ლაკონიურად შესაქმნელად პოეტი ოსტატურად იყენებს მთვარის ხატებას. „მთვარე ხორცით გაივსო“ („ახალი მთვარე კახეთში“) – თითქოს მართლა გვინდა ხელით შევეხოთ მთვარის ხორციან სხეულს; ხანდახან გვეჩვენება, რომ მთვარეს ჩოხა აცვია და ღრუბლებში, ანუ ყაბალახში ხან ჩაიმალება, ხანაც გამოაჩენს ნახევრად სავსე სახეს; მთვარე რომ შრიალებს ფიჭვის მსგავსად, გონებისთვის მიუწვდომელი ხმაურია, ხოლო პოეტის სულისათვის – ადვილად შესამჩნევი მოძრაობა; „მთვარე გომბორზე წაიქცა“ („ივრის ღამე“) ან „მთვარე მთებს გადმოეყვინთა“ („თბილისის განთიადი“) – ხილვაა თუ ნახატი, ფანტასმაგორია თუ კალეიდოსკოპური ფანტაზია?! „სოფლის გუბეში გაჩრილა მთვარე“ („ღამე ივერიისა“) – სოფლის მარტივი, იდილიური სურათი დაიხატა მხოლოდ ერთი მონასმით; „ღვინიან ჯამში ნარგიზივით მთვარე ჩავარდა“ („მეტივეები“) – ყვითლად გავსებული მთვარის შუქი ლაპლაპებს მტკვარზე და გინდა ჭიქაში ჩასხმული მნათობი შესვა, სადღეგრძელოც მიუძღვნა მეტივეების დარად; „გადმოდგა მთვარე ნარიყალაზე“ („მოგზაურობა სამშობლოში“) – გელანდება, ულამაზესი ქალწული ყელს იღერებს ნარიყალას ციხიდან და დედამიწის ბინადარნი მონუსხულნი შევცქერით მას; სწორედ ასეთია „მთვარე – გულის გამაპობელი“, შეყვარებულის სახეს რომ ადარებს ყველა მიჯნური და მისი სახის მოხაზულობაში სანუკვარ ნაკვთებს პოულობს, სატრფოს მაგივრად მნათობს ეალერსება; „გედისებური მღელვარებით მთვარე მისცურავს“ („სულამით“) – ამ მეტაფორაში პოეტისათვის საყვარელი ორი სახე-სიმბოლოა შერწყმული, თანაც იმგვარად, რომ ვიჯერებთ, მთვარე გედივით ყელმოღერებული დაცურავს ცის უკიდეგანო სივრცეში, აფრთხობს ბოროტს, გზას უნათებს კეთილს… ზოგს „მთვარე წიგნზე შემოადნება“, ზოგიც ტარიელივით „გადაიჩეხება მთვარის კლდეებზე“. სანამ დილა ამოვა და დაიწყებს დღე ფეთქვას ახალი ძალით, მანამდე „მთვარეს დაუდგამს ფარჩის პალატები“. ისედაც მიჯნურობით მთვრალ პოეტს მთვარე ასმევს „სიყვარულის ტბორს“, თან მაცდურად უღიმის. როგორ უნდა იმღეროს მთვრალმა ოსტატმა? და კვლავ მთვარეა მშველელი – „დამისხი მთვარევ, ღამის თამადავ!“ („მთვარე, ღამის თამადა“).
პატარძეულიდან სასოებით წამოღებულ პატარა ქვას თილისმასავით ატარებს პოეტი და მთვარის ნალევს უწოდებს მას („პატარა ქვაო პატარძეულში“). მთვარესავით სდარაჯობს ეს ქვა მგოსანს, გზას უკვალავს, წინ მიუძღვის. ლექსში „მუხის ფოთოლი“ მთვარეს კვლავ გზამკვლევად მოიაზრებს პოეტი. „როს იწერება რუკა მთვარისა“, მაშინ შეაცურებს პოეტი ოცნების ზღვაზე თავის ტივს და ხელს აფათურებს წყალში, ეგებ ოქროს თევზი მოჰყვეს მის ბადეს. მთვარეც აშკარად სწყალობს პოეტს, რადგან არაერთი მშვენიერი თევზი – ლექსი დააჭერინა.
„რა არი, გყავდეს ერთი მერანი, თუ გსურს მთვარესთან გადამღერანი.“ („მუხის ფოთოლი“)
⇒ როგორ იქცევა „ ლექსის მერძეული“, „პოეზიის მეხანძრე“ და „ სიტყვის მეკალმახე“ პოეტი იორზე მომღერალ წნორის ხედ?
გიორგი ლეონიძემ დაამკვიდრა ქართულ პოეზიაში გამოთქმა: „საქართველოს ლექსის მეხანძარენი“(„ნინოწმინდის ღამე“) და მას მერე ქართველ პოეტებს ხშირად იხსენიებენ ამ მრავლისმთქმელი ეპითეტით. პოეტის ვალია, ააბრიალოს სიტყვა ცეცხლივით, აანთოს დიდი და პატარა პოეზიის სიყვარულით და გააღვივოს კოცონი, რომელიც მოედება ხანძარივით მთელ ქვეყანას. ამით შემოქმედის მისიაც შესრულებული იქნება – პოეზიის სიყვარულის ცეცხლს ვეღარავინ ჩააქრობს! ლექსში „პოეტს“ იგი მოუწოდებს თანამოკალმეებს:
„დასძარი შენი ლექსის ხანძარი და სხვა დიდებას ნურას დაეძებ.“
მხოლოდ აბრიალებული გული ამოთქვამს ასეთ სტრიქონებს, თორემ მინავლული ნაღვერდალი ვერ დაბადებს ცეცხლოვან ფრაზებს. მრავალი „ოცნებათა ზვინი“ უნდა დაწვას პოეტმა, სანამ ერთ ისეთ სტრიქონს შექმნის, რომელიც ხალხის გულებში გააღვივებს ჯერ ალს, ნაპერწკალს, მერე კი დიდ კოცონს დაანთებს სამშობლოს გაციებული გულის გასათბობად.
„და მჯერა, ყველას ერთად მიგვიყვანს სამშობლოს ცეცხლი საკურთხეველთან.“ („პოეტები“)
პოეზიაზე საუბრისას პოეტი თავადაც ცეცხლოვანი სტრიქონებით საუბრობს: „მწამს პოეზია ცეცხლით ნაზავი“ ან „თუ პოეზია ზვავი არ არის, მაშ, სამშობლოში რამ დაიგრგვინა?“ („პოეტი მუდამ ალამდარია“). „ალამდარი“ პოეტის გული სამშობლოს სიყვარულის ცეცხლს დაუდაღავს, მისი პოეზია ბაირაღია, რომელიც ერს ალამივით უპყრია ხელთ.
როგორც სიმბოლისტ პოეტს სჩვევია, იგი ყველა საგანს უჩვეულო სიმბოლურ დატვირთვას ანიჭებს, მაგალითად, მგოსანი ხან ლექსის მერძეულია, ხანაც – სიტყვის მეკალმახე. ორივე შედარება ყურადღებას იპყრობს ხატოვანებით. ცნობილია, კალმახი საქართველოს მდინარეების მშვენებაა, იგი მხოლოდ სუფთა წყლებში ბინადრობს. სწორედ ამის გამო წერს ავტორი: „საკალმახე წყალივით ლექსი ვერ ვაწკრიალე“ („სიმღერა პირველ თოვლისა“). პოეტის აზრით, მისი გული და გონება საკალმახე წყალივით სუფთა და გამჭვირვალე უნდა იყოს, თუკი განიზრახავს კალმის მელანში დასველებას. მას სურს, კამკამა წყალში დაიჭიროს კალმახები-ლექსები.
ლექსის მერძეულით კი პოეტი მიგვანიშნებს, რომ რძესავით თეთრი და სათუთი უნდა იყოს თითოეული ლექსი, რომელიც დიდი ზრუნვისა და შრომის ფასად იწერება. ლექსში „სად ინავარდებ?“ პოეტი კიდევ ერთხელ იყენებს ამ შედარებას. ლექსს ანუ რძეს შესვამს ის, ვინც გაიგებს მის ლექსად ნათქვამ სათქმელს და შეირგებს პოეტის ხელით გაწვდილ რძეს: „რძეს, ამოხეთქილს ძუძუდან, შესვამს ის, ვისაც ერგება.“
სამშობლოს რძით ნასაზრდოები პოეტი ეფერება თავის მშობლიურ კუთხეს:
„თითოეული შენი რძის წვეთი ჩემში ჩქეფს ლექსად, საქმედ, ოცნებად.“ („პატარა ქვაო პატარძეულში“)
ან „ჩემს სიტყვას ზრდიდა ნაჟური რძეგავსილ კვირტის ბაღების.“ („წარწერა წიგნზე“)
მშობლიურ ფესვებს მოწყვეტილი და უცხო რძით გამოკვებილი პოეტი ვერ დაივანებს მარადისობაში, მისი პოეზია ვერ გახდება უკვდავი.
„შენ უკვდავი რძით დამაძუძურე, შხეფი ნათლისა სულში დასძარი“ („ქართული სიტყვა“)
ყველა პოეტს აქვს გამორჩეულად საყვარელი ხე, მცენარე, ყვავილი… ვაჟასთვის ძვირფასია ხმელი წიფელი, ქუჩი, ია; ნიკოლოზ ბარათაშვილისთვის – ჩინარი; რევაზ ინანიშვილისთვის – მუხა, გოგლასთვის – წნორი და ბროწეული. გიორგი ლეონიძე ხშირად აიგივებს საკუთარ თავს ცადაწვდილ წნორის ხესთან:
„იორზე ვმღერი წნორებთან ერთი იმ წნორებთაგანი !“ („ივრის ღამე“)
წნორის სიყვარულით იგი ეფერება ხან მტკვარს: „მტკვარზე წნორები უკრავენ თარებს“; ხან იორს – „ქალამნის წყალო – წნორების ღვარო“; ხან თავის სოფელს – პატარძეულს „ჩემი აკვანი წნორის ტოტისა იქა ყოფილა გადარწეული“. წნორის სიყვარული ბავშვობიდან თან სდევს პოეტს, ამიტომ იგი შესისხლხორცებულია მასში მშობლიური მიწის სურნელთან.
„მშობელ მიწაში მიდგას ფესვები, როგორც წყალში დგას წნორის ძირები.“ („ვუმღერ სამშობლოს“)
როგორც წნორი ისრუტავს წყლიდან ყოველივე სასარგებლოს, ასევე შთანთქავს პოეტის ფანტაზია ყოველივე ხალხურს, ძირძველს, ქართულს. სასიცოცხლო ძალას მატებს მას ფოლკლორი, მის შემოქმედებას წნორივით ღრმად გაუდგამს ფესვები მშობლიურ ნიადაგზე და ამ ხესავით ამაყად ტოტებგაშლილი გაჰყურებს შორეთს, არ უფრთხის დროის მსახვრალ ხელს. „მწვანე წნორების მისალმება“ („ელვათა ცეცხლში იჭედებოდა“) განსაკუთრებით ძვირფასია კახელი კაცისათვის, თითქოს თავად კახეთი ეგებება ტოტების შრიალით, გაშლილი ხელით, სურს, მოეხვიოს, გულში ჩაიკრას პოეტი. „თმაგაწეწილი“ მწვანე წნორების დანახვაზე პოეტს უჩნდება ერთი სურვილი: „მე შენს წნორებში გახვევა მინდა“ („ივრის პირად“).
აქვე უნდა აღინიშნოს, რამხელა დატვირთვას ანიჭებს იგი ბროწეულის ხეს, ეს ლეონიძის მოთხრობების კრებულიდან „ნატვრის ხე“ ჩანს და ცალკე საუბრის თემაა. ზამბახი კი მისი ლექსების უცვლელი თემაა: „ბინდი მოდის ზამბახივით“, „ზამბახებიანი ღამე“, „ჩემი ლექსების ზამბახეულად“. ლექსში „ზამბახი“ პოეტი ცისფერთვალება ზამბახის კვალს სდარაჯობს და ოცნების თვალით მასში სიჭაბუკის ხიბლს ხედავს. „მე მაინც ისევ მემკრთოლვარება გადახუნებულ ზამბახის კვალი“.
⇒ მარტოობის არტახები – ოლე
სიმარტოვის ულამაზესი სიმღერაა „ოლე“, რომელიც ეძღვნება პატარძეულში განმარტოებით მდგარ ხეს. „მახსოვს ეზოში დიდი ფშატის ხე, სიბერისაგან გადაქცეული („პატარძეული“). ოლე საყანედ გაკაფულ ადგილას საჩრდილობლად დატოვებულ ხეს ნიშნავს. პოეტისათვის ოლე მარტოობით, სევდითა და ცრემლით გულგასენილი ადამიანის სიმბოლოა, მაგრამ არა შესაბრალისი, არამედ ამაყად მდგარი, მაინც მომავლის შემყურე.
„ხე ბრუნდევ და ხე მართალო, ხეო, ერთი ბეწვა,
რაშო, მიწას მიჭედილო, მარტოხეო ოლე.“
მასზე მარტოსული და ყველასგან მიტოვებული არავინ ეგულება, სატრფოსაც ამაოდ მოელის ოლე, რადგან პარტახი და ნამეხარი ხე არავის უყვარს. ცისკენ აქვს თავი მუდარით მიქცეული და მნათობთა იმედიღა აქვს მიწას მიჭედილს. დაწყვეტილფრთებიან არწივსაც ადარებს მას პოეტი, რომელსაც უძლეველი სურვილი გასჩენია, აიჭრას ცაში.
უდიდესი ენერგიაც და იმავდროულად სითბო იგრძნობა პოეტის სიტყვებში: „მარტოობის არტახები გადახიე, ოლე!“. პოეტის ფანტაზიას ესახება ტივად შეკრული, ლიახვში ადგაფუნებული ხე. წამიც და გარანდულ-გაჩარხული ოლე უკვე დარბაზის დედაბოძად და კერიის დამამშვენებლად იქცევა. ამას – შესაფერის დაფასებასა და პატივის მიგებას – იმსახურებს ყველა მოთმინებით მომლოდინე, პოეტის აზრით.
⇒ „ქართლის ხეობებს ასდის ნისლები…“
ყველანაირი ეპითეტი შეიძლება მივუსადაგოთ გოგლა ლეონიძის პოეზიას, ოღონდ არამც და არამც დანისლული. მისი ლირიკა არ არის ბინდით, ბურუსით, ნისლით მოცული, პირიქით, თითოეული პწკარიდან ისმის გრგვინვა, ქუხილი, ნაკადულის ლიკლიკი, ფოთლის შრიალი, კახელი კაცის ღიღინი… და მაინც, სიმბოლისტი პოეტის ლექსებისთვის ნისლი უცხო არ არის. იგი ხშირად იყენებს ამ სახე-სიმბოლოს, როცა საუბრობს სიკვდილზე, ბოროტების მეუფებაზე…
„შავი დროშები ნისლივით სამშობლოს დაეფინება“ („წიგნი ქართლის ცხოვრება“)
მისი კალამი მოკლედ მოხაზავს: „შავი სიზმრების მეხვევა ნისლი“ და სიკვდილის მოციქულებიც თითქოს წამსვე აისვეტებიან ჩვენ თვალწინ. როცა კაეშნიანი ფიქრები შემოაწვება პოეტს, წერს: „ნისლი ბალღამს ანთხევს“ ან „მებურება ნისლის სისქე“ („ნაძვის წიწვებს სწიწკნის წვიმა“). როცა შებინდების სურათის დახატვა სურს, კვლავ ნისლები ქმნიან ნაღვლიან განწყობას: „ამოიყარა მტკვარმა ბურუსი, გზები ნისლებით გადაირაზა“ („ლოჭინის მწუხრი“). ერთეულ შემთხვევებში ნისლი ვარდისფრად ესახება პოეტს: „მთები ვარდისფერ ნისლებში დგანან“ („ვარსკვლავთა ფაფარს“). თუმცა, შესაძლოა, კვლავ „სიკვდილის გზა არრა არის ვარდისფერ გზის გარდა“ გავიხსენოთ და ესეც დავუკავშიროთ მიღმიერი სამყაროს ხილვას. სხვა ლექსში გიორგი ლეონიძე აცხადებს, რომ უყვარს დანისლულ გზებზე სიარული, ლექსში „გადამავიწყე“ კი ნისლი გადაულახავ დაბრკოლებად ეღობება: „შენ დამივიწყე, ნისლი ბრუნდება.“ ქართული ფოლკლორის გავლენას განიცდის როგორც ანა კალანდაძის ლექსი „სთქვი, არჯაკელო ხვიარავ!“, ასევე გიორგი ლეონიძის ლექსი „ნისლები“:
„მთიდან შავხევში ნისლები ნეტავი რისთვის ჩადიან?
იქნებ წყლის ამოსატანად, იქნებ სხვა რამე დარდი აქვთ?“
ანას ხვიარა თუ ღრუბლებზე ფიქრობს, გოგლას ნისლებს სხვა დარდი აწვალებთ: კაცის დანახვა სწყურიათ. და ბოლოს, ყველაზე ცნობილი ლექსის „ყივჩაღის პაემანი“ ფინალი, რომელშიც სწორედ ნისლის სიმბოლიკით ქმნის ავტორი წარსულის რეტროსპექტიულ სურათს:
„როგორც საძროხე ქვაბს ოხშივარი, ქართლის ხეობებს ასდის ნისლები.“
ნისლიანია მომაკვდავი ყივჩაღის მზერა, რადგან წარსულში იმზირება იგი, კვლავ დასამარება ელის. მომთაბარე ტომის შესაფერის შედარებას ზუსტად პოულობს ავტორი, როცა წერს, რომ საძროხე ქვაბიდან ადენილი ორთქლის მსგავსი ნისლი ბურავს მისთვის არეს.
საგულდაგულოდ გაჩხრეკის მერე…
სულ ეს არის, რისი მოჩხრეკა, მიგნება და მონიშვნაც შევძელი. აურაცხელი სახე-სიმბოლოს მოძიებაა კიდევ შესაძლებელი, რადგან ამოუწურავია გოგლა ლეონიძის ლირიკის საგანძური. თავის დროზე პოეტი აცხადებდა:
„თანამედროვეთ გული და გემო მათ ნებისამებრ თუ ვერ გავთაფლე,
ხომ შემიძლია, ვთქვა, დავიჩემო, ქართული სიტყვა არ დავამდაბლე!“
(„ქართული სიტყვა“)
ვიმედოვნებთ, გიორგი ლეონიძის პოეზიის წყალობით, ახალი თაობა მეტად შეიყვარებს ქართულ ენას, ქართველ მელექსეებს და არ დაამდაბლებს მუხლად, ბედაურ, ღონიერ ქართულ სიტყვას.
ქეთევან ქათამაძე
სსიპ ქალაქ თბილისის 72-ე საჯარო სკოლის ქართული ენისა და ლიტერატურის პედაგოგი, ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის ფილოლოგიის ფაკლუტეტის დოქტორანტი
გამოყენებული ლიტერატურა:
♦ მარგველაშვილი გ. სამეცნიერო-კრიტიკული წერილები გ. ლეონიძეზე, 1972წ;
♦ ციციშვილი ნ. მგოსნის სილუეტი (გიორგი ლეონიძის საიუბილეო კრებული) 1970წ;
♦ ჭილაია ს. მოგონებები გიორგი ლეონიძეზე, 1975წ;
♦ ხერხეულიძე გრ. თანამედროვე ქართული პოეზია, გიორგი ლეონიძის პოეზია, 1959წ.
