როცა ადამიანის მორალური განვითარების შესახებ ვმსჯელობთ, პირველ რიგში, წარმოვიდგენთ რას მიიჩნევს ეს ადამიანი სწორ/არასწორ, სამართლიან/არასამართლიან ქმედებად. არსებობს როგორც მორალური მსჯელობა, ისე მორალური გრძნობები და ეს ყველაფერი, საბოლოოდ, ქმედებებით გამოიხატება. როგორ მოიქცევა ბავშვი, ეს ხშირად მის მორალთანაა დაკავშირებული. მორალი ბევრად უფრო მეტია, ვიდრე უბრალოდ სოციალური წესების გათვალისწინება, რადგან იგი მოიცავს ადამიანის ხედვას, მსოფლმხედველობას, აღქმას და ღირებულებებს, სხვადასხვა ადამიანების და სიტუაციების მიმართ.
ხშირად საუბრობენ ბავშვების მორალური განვითარების ხელშეწყობაზე, როგორც ბავშვების მიმართ გამოთქმულ მითითებებზე, რეკომენდაციებსა და, ზოგჯერ, როგორც კონტროლის ფორმაზე. რეალურად კი ბავშვის მორალური განვითარებაც, როგორც მისი ფიზიკური, კოგნიტური ან ემოციური განვითარება გარკვეულ სტადიებს გადის. თითოეულ საფეხურზე ბავშვს მისი სტადიის გათვალისწინებით არსებული მორალური ხედვა გააჩნია და ჩვენც გარკვეული მორალური რჩევები ამ ფორმით უნდა მივაწოდოთ.
შვეიცარიელი ფსიქოლოგი ჟან პიაჟე მიიჩნევდა, რომ ბავშვის მორალური განვითარება მის კოგნიტურ განვითარებას შეესაბამება. თუ მორალური გადაწყვეტილება ესაა დილემის წინაშე გადაწყვეტილების მიღება და პრობლემის გადაჭრა, მას ესაჭიროება კოგნიტური უნარები. ამიტომ რომელ კოგნიტური განვითარების ეტაპზეც არის ბავშვი, მისი მორალიც შესაბამისია.
მოდი, დეტალურად განვიხილოთ პიაჟეს მიერ წარმოდგენილი ბავშვის მორალური განვითარების სტადიები:
პირველი სტადია ოპერაციამდელ ასაკში აღმოცენდება, როცა ბავშვი 4 წლისაა. ამ დროს ვითარდება პარალელური თამაში, როცა ბავშვები ერთმანეთის სიახლოვეს თამაშობენ, მაგრამ თამაშს საერთო მიზანი და საერთო ორგანიზაციული ფორმა არ გააჩნია. ამ სტადიაზე ბავშვი თვლის, რომ „ის არის კარგი და მისაღები, რაც მას მოსწონს და სიამოვნებს“.
მეორე სტადია — მორალური რეალიზმის სტადია, 5 წლიდან. ამ დროს ბავშვი სოციალურ წესებსა და ნორმებს ითვალისწინებს, რადგან ხვდება, რომ საწინააღმდეგო შემთხვევაში მას დასჯიან. მისთვის წესები და ნორმები, ამ ეტაპზე, უპირობოდ მისაღებია, რადგან არ აქვს იმის წარმოდგენის საშუალება, რომ წესები შესაძლოა შეიცვალოს.
ამ სტადიაზე, ასევე, არ ხდება სწორი/არასწორი ქცევის მოტივის გათვალისწინება, მთავარი მხოლოდ თვალსაჩინო შედეგია. მაგ.: თუ 5 წლის გოგონას შევეკითხებით ვინ უფრო დამნაშავეა, ვინც სპეციალურად დაგიდო ფეხი და წაიქეცი თუ ვინც შემთხვევით გამოწია ფეხი, ის მიიჩნევს, რომ ორივე ერთნაირად დამნაშავეა.
მესამე სტადიაზე იმის გააზრება ხდება, რომ წესები შეიძლება შეიცვალოს, თუ ჯგუფის ყველა წევრი თანახმა იქნება. ასევე მნიშვნელოვანი ხდება ქცევის მოტივი და არა მხოლოდ შედეგი. ამ სტადიისთვის ასევე აქტუალურია „სამაგიეროს გადახდის პრინციპი“, რომელიც გულისხმობს ქმედების უკუდაბრუნებას. მაგ.: თუ ბავშვმა შემთხვევით მომარტყა ხელი, შეიძლება მეც არ დავარტყა, მაგრამ რაღაც ფორმით უნდა დაისაჯოს.
მეოთხე ეტაპი, რომელიც 11 წლიდან იწყება, გულისხმობს არა მხოლოდ ინდივიდუალურ სიტუაციებს, სადაც ბავშვის მორალური ხედვა ჩანს, არამედ მორალურობა ყალიბდება როგორც იდეოლოგია. ისინი იაზრებენ, რომ წესები შესაძლებელია შეიცვალოს, თუ რომელიმე ადამიანის უფლებები ილახება. ამ პერიოდში განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, მივცეთ ბავშვებს საშუალება, ჰქონდეთ საკუთარი წესები, შეხედულებები და შეეძლოთ მოსაზრებების თავისუფლად გადმოცემა, რათა სამომავლოდ ავტორიტეტებისადმი უპირობო მორჩილება და კრიტიკული აზროვნების განვითარების დეფიციტი არ განვითარდეს.
განსხვავებული შეხედულებები აქვთ ბიჰევიორისტებს. ისინი თვლიან, რომ ყველა მორალური ქცევის საფუძველი „ოპერანტული განპირობებაა“, ანუ იმ ქცევის განმეორების ალბათობის გაზრდა, რომელიც სასურველით განმტკიცდა, ხოლო იმ ქცევის, რომელმაც სასურველი შედეგი ვერ მოუტანა ბავშვს, ჩაქრობა. მორალური ქცევის მთავარი საფუძველი შიშისა და ტკივილის თავიდან არიდება და სასურველის მიღებაა. ეს მიდგომა არ ითვალისწინებს ბავშვის ემოციურ მდგომარეობას, განვითარების თავისებურებებსა და პიროვნულ მახასიათებლებს. რა თქმა უნდა, ხშირად, მშობლები ამ მიდგომას იყენებენ, როცა ცდილობენ ბავშვი დააშინონ და ასე აუკრძალონ რაიმე ქმედება, მაგრამ ეს პრობლემის მხოლოდ დროებითი და არაჰუმანური გზით გადაწყვეტაა.
„სოციალური დასწავლის თეორიის“ ავტორი ა. ბანდურა მიიჩნევდა, რომ სკოლამდელი ასაკის ბავშვები მოდელირებით/ყურებით და თვალსაჩინოებით სწავლობენ სწორი ქცევის პატერნებს. ბავშვი სწავლობს იმას, რასაც ხედავს. შესაბამისად, თუ მის გარშემო არსებული ადამიანები, ოჯახის წევრები, მასწავლებლები და ახლობლები საურთიერთოდ სწორ კომუნიკაციასა და ქცევას იყენებენ, ბავშვიც კონკრეტულ სიტუაციებში იმავე ქცევას მიმართავს.
კიდევ ერთი საინტერესო თეორია ბავშვების მორალური განვითარების შესახებ არის ლ. კოლბერგის თეორია. კოლბერგი მიიჩნევდა, რომ პიაჟე მხოლოდ კოგნიტურ განვითარებაზე იყო კონცენტრირებული და მხედველობიდან რჩებოდა ბავშვის პიროვნება, გამოცდილება და მორალური დილემების შესახებ მსჯელობა. კოლბერგისთვის მთავარია არა სწორი და არასწორი საქციელის განხორციელება, არამედ ის, თუ როგორ დაასაბუთებს ადამიანი რატომაა კონკრეტული საქციელი სწორი ან არასწორი.
განვიხილოთ კოლბერგის მორალური განვითარების თეორია უფრო დეტალურად:
კოლბერგის მიხედით, ბავშვის მორალური განვითარება 3 სტადიისგან შედგება — პრეკონვენციური, კონვენციური და პოსტკონვენციური.
√ პრეკონვენციურ სტადიაზე მყოფი ბავშვი მორალურ დილემას განიხილავს, როგორც დასჯა/წახალისების შედეგს. თუ გარკვეული ქმედება მას დასჯას მოუტანს, ის ამ ქმედებას არ განახორციელებს, ხოლო თუ სასურველ წახალისებას — იმოქმედებს. ამ სტადიის მორალით ხელმძღვანელობენ, ძირითადად, სკოლამდელი ასაკის ბავშვები, რომლებსაც არ აქვთ გათვითცნობიერებული სოციალური წესები და ნორმები.
პრეკონვენციური სტადია ორი ეტაპისგან შედგება — პირველი, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, დასჯა/წახალისებაზე დაფუძნებული ქმედებებია, ხოლო მეორე სტადია დახმარების ურთიერთგაცვლაა — თუ დამეხმარები და მომცემ სასურველს, მეც იმავეს გავაკეთებ.
√ კონვენციურ სტადიაზე მყოფი ბავშვები ითვალისწინებენ აღიარებულ სოციალურ წეს-ჩვეულებებს, ხედვებსა და ნორმებს, მაგრამ მათ წესების მიზანი და ფუნქცია არ აქვთ გათვითცნობიერებული, ეს ხდება ავტორიტეტული ადამიანების კეთილგანწყობის მოსაპოვებლად ან, უბრალოდ, ბრმად ემორჩილებიან კანონის უზენაესობას. ამ მორალით ხელმძღვანელობენ დაწყებითი კლასების მოსწავლეები.
√ პოსტკონვენციურ სტადიაზე მყოფი ადამიანები წესებს საჭირო, მაგრამ ცვალებად მექანიზმებად განიხილავენ, რომლებმაც აუცილებლად უნდა დაიცვან ადამიანის ძირითადი უფლებები: სიცოცხლის, თავისუფლების, საკუთრების და ა.შ. თუ რომელიმე წესი არღვევს ადამიანის ძირითად უფლებებს, მაშინ ის უნდა შეიცვალოს. ლ. კოლბერგის განმარტებით, ამ საფეხურს ადამიანი 25-30 წლის ასაკში აღწევს.
პოსტკონვენციურ სტადიას მეხუთე და მეექვსე სტადიაც აქვს. მეხუთე სტადიაზე წესები განიხილება „საზოგადოებრივი კონტრაქტის“ სახით, რომელიც არეგულირებს ადამიანთა შორის ურთიერთობებს და საჭირო მექანიზმია, ხოლო მეექვსე სტადიაზე მყოფი პიროვნება წესებს მისი შინაგანი უნივერსალური პრინციპებისა და ხედვის მიხედვით განიხილავს.
ლ. კოლბერგი თვლიდა, რომ ბავშვს კონკრეტული ქცევის შესახებ ინფორმაცია და მითითება მისი მორალური სტადიის მიხედვით უნდა მივაწოდოთ, ასევე მისი განვითარების ხელშეწყობას შემდეგი სტადიის მორალური დილემებით ვეცადოთ. ეს მოგვაგონებს ლ. ვიგოტსკის „უახლოესი განვითარების ზონას“, როცა მოსწავლეს მისთვის გასაგებ დავალებას სთავაზობ, მაგრამ იგი საჭიროებს უფროსის მითითებებს მათ შესასრულებლად, რათა სამომავლოდ დამოუკიდებლად შეძლოს შესრულება.
მორალური განვითარების ხელშეწყობისთვის მნიშვნელოვანია, ბავშვს თითოეული ქცევის მოტივი და შედეგი ვიზუალურად ვაჩვენოთ, ქცევის პროდუქტი მისთვის აუცილებლად თვალსაჩინო უნდა იყოს. მნიშვნელოვანია ჩვენი ყოველდღიური ქცევებით ვაჩვენოთ მას ან შევთავაზოთ კონკრეტულ სიტუაციაში მოქცევის ფორმები. შესაძლებელია, რამდენიმე ფორმა შევთავაზოთ და მან გააკეთოს არჩევანი.
3 წლამდე ბავშვები სწავლობენ იმიტაციით, მოდელირებით. შესაბამისად, ქცევის ინსტრუქციებიც ვიზუალური სახის უნდა იყოს. აი, უკვე მეტყველების განვითარებასთან ერთად შეგვიძლია მას ქცევის ფორმები, შედეგები და მიზეზები ვერბალურადაც მივუთითოთ. მნიშვნელოვანია, რომ ქცევის ინსტრუქცია პოზიტიური ფორმით იყოს ნათქვამი და ახსნილი და არა რაიმეს აკრძალვით, მაგ.: „არ ადგე მაგიდიდან“ — ამის ნაცვლად, გამოიყენეთ — „ცოტა ხანი იჯექი მაგიდასთან და დამელოდე“.
ქცევის და ფსიქიკური აშლილობის დიაგნოზის მქონე ბავშვებთან გამოიყენება „სოციალური ისტორიები“, რომლებიც ვიზუალური (დასურათებული) ფორმით გადმოცემული ისტორიებია და ასწავლის ბავშვს კონკრეტულ სიტუაციაში რომელი ქცევაა მისაღები, ხოლო რომელი არ მოგვცემს სასურველ შედეგს.
ბავშვის მორალური განვითარების ხელშესაწყობად ძალიან კარგი საშუალებაა „ზღაპრის თერაპია“, რომელიც სხვადასხვა სახის ემოციური თუ ქცევითი კორექციის ფუნქციას ასრულებს. ყველა ზღაპარს, უმეტესად, ერთი სტრუქტურა აქვს — გმირის/სიტუაციის აღწერა, პრობლემის დასმა და მისი გადაჭრა, ბოლოს კი, ბედნიერი დასასრული. ზღაპარი ადამიანის ფსიქიკურ სტრუქტურას აირეკლავს, რაც დაკავშირებულია მის ქვეცნობიერ განცდებთან და ფიქრებთან.
ასევე, მორალური მსჯელობა და ხედვა დაკავშირებულია სხვა ადამიანის პოზიციის გაგებასთან, ამიტომ მნიშვნელოვანია არა მხოლოდ ბავშვის კოგნიტური განვითარების გათვალისწინება, არამედ მისი ასაკის შესაბამისი ემოციური ინტელექტის გათვალისწინებაც.
რობერტ სელმანმა აღწერა როგორ ვითარდება ემოციური ინტელექტი ბავშვებში:
0-6 წლამდე ბავშვი გადის „არადიფერენცირებული ეგოცენტრიზმის სტადიას“, რომელიც გულისხმობს სხვისი პოზიციის საკუთარი გრძნობებითა და ფიქრით ახსნას. ამ სტადიაზე ბავშვები ფიქრობენ, რომ ყველა ისე ფიქრობს და გრძნობს თავს, როგორც ისინი.
8-10 წლამდე ბავშვს უკვე შეუძლია სხვისი პოზიციის და ხედვის გაგება-გათვალისწინება, ასევე, პროგნოზირება — როგორ აღიქვამს სხვა მის ქმედებებს, მაგრამ ამ ასაკის გამოწვევაა, რომ მესამე, სხვა პირის აღქმა/გაგება არ მოიაზრება და ის ითვალისწინებს მხოლოდ „მე ვფიქრობ-შენ ფიქრობ პრინციპს“.
10-12 წლამდე ბავშვი მეგობრობას უკვე აღიქვამს როგორც ურთიერთქმედების პროცესს და არა როგორც მოთხოვნილებების დაკმაყოფილების საშულებას. თუ სიტუაცია ეხება მას და სხვა ადამიანს, ბავშვი ითვალისწინებს როგორც მეორე პირის, ასევე მესამე, სხვა პირის ხედვას, რომელიც ამ სიტუაციას შეესწრება.
14 წლიდან ხდება გაცნობიერება, რომ უცხო მოტივები, ქცევები, ფიქრები და გრძნობები განპირობებულია ფსიქოლოგიური მიზეზებით, ასევე, არაცნობიერადაც. მოზარდი იწყებს იმის გააზრებას, რომ პიროვნება არის ნიშან-თვისებების, რწმენის, ღირებულებებისა და წესების სისტემა და ამ სისტემას საკუთარი განვითარების ისტორია აქვს.
სოფო – მელაძე ბავშვთა ადრეული განვითარების სპეციალისტი, განათლების ფსიქოლოგი
