ირმა გრიგალაშვილი
ფილოლოგი, თბილისის №214 საჯარო სკოლის ქართული ენისა და ლიტერატურის მასწავლებელი, თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის მოწვეული ლექტორი
ლიტერატურათმცოდნე თუ უბრალოდ მხატვრული სიტყვის მოყვარული მკითხველი, ყველა თანხმდება, რომ „გამზრდელი“ აკაკის შემოქმედების მწვერვალია იდეური თუ ესთეტიკური თვალსაზრისით. ნაწარმოებში დასმული პრობლემატიკა ზოგადსაკაცობრიოა და ამიტომაც უძლებს დროს, თაობებს. დღემდე პასუხგაუცემელი კითხვაა, რა უფრო დიდ როლს თამაშობს ადამიანის ზნეობრივ პიროვნებად ჩამოყალიბებაში, აღზრდა თუ გენეტიკა. აკაკიმ ამ გადაუჭრელ პრობლემაზე კიდევ ერთხელ დაგვაფიქრა და თავისებურად, ერთი ამოსუნთქვით, „სიტყვის ერთი მოსხლეტით“, დიდი თავსატეხი გაგვიჩინა. ჩვენი ვალია, ამ მარადიულ საკითხებზე ჩვენი მოსწავლეებიც დავაფიქროთ, მაგრამ როგორ? წინამდებარე ნაშრომში შემოგთავაზებთ ჩემეულ გზასა და მეთოდს „გამზრდელის“ სწავლებისა. განვიხილავ სათანადო ლიტერატურულ პარალელებს და იმ საკვანძო მომენტებს, რომლებზეც, ვფიქრობ, აუცილებლად უნდა გამახვილდეს ყურადღება პოემის სწავლებისას.
მე-11 კლასში, როდესაც მოსწავლეები აკაკის შემოქმედებას შეისწავლიან, მათ უკვე გავლილი აქვთ ძველი ქართული ლიტერატურის ისეთი ნიმუშები, როგორიცაა „ცხოვრება გრიგოლ ხანძთელისა“ (ზენონის ეპიზოდი) და „სიბრძნე-სიცრუისა“ (სამეფო კარისა და უფლისწულის აღზრდის ეპიზოდები). ვფიქრობ, ამ ნაწარმოებებიდან მიღებული ცოდნისა და ემოციური ფონის გათვალისწინება „გამზრდელის“ არსის წვდომაშიც დაგვეხმარება. რაც მთავარია, მოსწავლეებმა უკვე იციან „ვეფხისტყაოსანი“, რუსთველისეული სიყვარულისა და მეგობრობის კონცეფცია. ასევე აღსანიშნავია, რომ „გამზრდელის“ სწავლებით გარკვეულ ნიადაგს შევქმნით ყაზბეგის „ხევისბერი გოჩას“ გააზრებისათვის.
ნაწარმოები ერთ-ერთი მთავარი გმირის, ბათუს საცხოვრისის აღწერით იწყება. მასწავლებელმა ყურადღება უნდა შეაჩეროს პირველსავე სტრიქონებზე: „მთის მწვერვალზე, ცის მახლობლად“. მთის სიმბოლიკის შესახებ მოსწავლეებმა უკვე იციან. იციან, რომ მთას საკრალური მნიშვნელობა აქვს (მთაზე ეჩვენა მოსეს უფალი და მისცა წმინდა მცნებები, მთაზე აცვეს ჯვარს მაცხოვარი და ა.შ.). ლიტერატურაშიც მთა ხშირად გააზრებულია, როგორც უფალთან სიახლოვის, ზნეობრივი ამაღლებულობის გამოხატულება, ამიტომაც აკაკის „გამზრდელში“ ბათუს პერსონაჟის სათნოებაზე მიუთითებს ისიც, რომ იგი „მთის მწვერვალზე, ცის მახლობლად ცხოვრობს“. მისი ფაცხა, რომ „ზამთარ თბილი და ზაფხულ გრილია“, ეს ღვთისგან ბოძებულ ნეტარებას განასახიერებს.
ბათუს ზნეობრივი პორტრეტის შემდეგი შტრიხია ის, რომ „რთულ ცხოვრების უარმყოფი და მცირედით კმაყოფილია“. ვფიქრობ, ამ მომენტს ბავშვები სწორად გაიგებენ, რადგან ძველი ქართული ლიტერატურის შესწავლის შემდეგ მცირედით კმაყოფილების თემა უცხო აღარაა, თუმცა, თუკი მაინც გაახსენდებათ ილიას სიტყვები „კმაყოფილება კაცის მომაკვდინებელი სენიაო“, აქ მასწავლებელი სათანადო კომენტარს აუცილებლად გააკეთებს, ამიტომ ამაზე აღარ შევჩერდებით.
ბათუს სახლისაკენ მიმავალი ბილიკი „მიხვეული, მოხვეული“ და „საცალფეხოა“, მტკიცე გულის მქონე გამვლელს საჭიროებს. ეს ბილიკი, სიმბოლურად, ზნეობრივი სრულყოფისაკენ მიმავალ გზას განასახიერებს და კიდევ ერთხელ შეგვახსენებს, რაოდენ რთულია ამაღლება, უფალთან მიახლოება.
ბათუს ღვთისაგან რჩეულობას აგვირგვინებს ის, რომ თავისი „სულის ტოლი“ თანამეცხედრე უპოვია. ესაა ნაზიბროლა, „მოწყვეტილი ცით ვარსკვლავი“ და „ედემს ალვად ასული“ ქალი. მოსწავლეები თავად შენიშნავენ, რომ ამ მეტაფორული ფრაზებით ნაზიბროლას სულიერ სიმაღლეს ესმება ხაზი. „მაგრამ ხანგრძლივ ეს სოფელი გაახარებს ვინმეს განა?“ – ავტორის ამ რიტორიკული შეკითხვის პათოსიც სრულიად გასაგები და ნაცნობია, რადგან მოსწავლეებს ახსოვთ როგორც რუსთველისეული, ისე გურამიშვილისეული სამდურავი წუთისოფლისა. თანაც ეს სტროფი ერთგვარად შემზადებაა მკითხველისა მოვლენათა იმგვარად განვითარებისათვის, რაგვარადაც ამას მეორე თავში ვნახავთ.
„ბნელა ისე, რომ აღარ ჩანს, თითი, თვალთან მიტანილი!“, „ცა მრისხანებს, ქარი ზუის გულსაკლავად“ – ცხადია, ეს სტრიქონები, პეიზაჟის აღსაწერად, შემთხვევით არაა გამოყენებული. სიბნელე, სიმბოლურად, სიკეთის ნაკლებობაა, ბოროტებაა, ავის მომასწავებელია (აქვე შეგვიძლია გავახსენოთ მოსწავლეებს ილიასეული შეპირისპირება დღისა და ღამისა, ღამის ილიასეული აღწერა). ქარიც კი „გულსაკლავად ზუის“, შემზრავი, ცის შემრისხავი რამ უნდა მოხდეს.
„ამ დროს ხოლმე თვით ეშმაკიც ეძებს ძრწოლით თავშესაფარს“ – წერს აკაკი და ზუსტად ამ ვითარებაში მოადგება აფხაზის კარს „ვიღაც მგზავრი“ – საფარ-ბეგი. პერსონაჟის გამოჩენა ნაწარმოებში ეშმაკის ხსენებას მოჰყვა, მოსწავლეებში ეს ფაქტი აუცილებლად შექმნის გარკვეულ განწყობას, ამიტომ მასწავლებელს მისი აღნიშვნა არ უნდა დაავიწყდეს. ხუმრობაც კი წაუხდა სტუმარს მოსვლისთანავე (ისევე, როგორც წაუხდება საქციელი), რთულია, საფარ-ბეგში რამე ამაღლებული დაინახო, აკი თავადვე უკრა ხელი ვახშამზე ძიძიშვილს და განაცხადა „მე სხვა მადა მაქვს აშლილი სხვანაირი გულისთქმისო…“. მომდევნო ეპიზოდში სხვანაირი გულისთქმის არსიც ცხადი გახდა.
საფარის სტუმრობის მოტივაციაც სულმდაბლურია. ის განა მონატრებული მეგობრის სანახავად მოსულა, არამედ ცხენის მოსაპარად. მერე ვისი გულისთვის? სხვისი დამონების სურვილით შეპყრობილი „ჯადოსანი“ ქალის გულისათვის. ეს ქალი ზია-ხანუმია, არაფერი არაა თქმული მის სულიერებაზე. ასეთი ქალის „შემყვარებელიც“ დიდი ვერაფერი კაცი უნდა იყოს. ამ ყველაფერს ისიც ემატება, რომ საფარი მშვიდად გადააბარებს თავის შესასრულებელ საქმეს მეგობარს. იმ ბიწიერ საქციელამდეც კი, რასაც ეს კაცი ჩაიდენს, მასზე ცუდის მეტი არაფერი გვეთქმის. ერთადერთი, რაც მის ზნეობრივ პორტრეტს „ალამაზებს“ იმ ფაქტის შეგრძნებაა, რომ ქურდობის უკადრისობას აცნობიერებს: „სხვა გზა არ მაქვს: მოპარვაა მხოლოდ ერთადერთი ღონე, თუმც-კი სხვა დროს არ იკადრებს ამას კაცი თავმომწონე“. სიტყვა „თავმომწონეს“ ხაზს ვუსვამ, რადგან საფარს, ამპარტავნებისა და თავმოთნეობის გამო, ემძიმება მოპარვა (ან კიდევ იმიტომაც, რომ ეს აღზრდით შეძენილი ცოდნაა). რაც შეეხება მის ბუნებას, აქ სხვაგვარად გვაქვს საქმე, მას ოდნავადაც არ ებრალება ცხენის დამკარგავი. მეორე თავზე მსჯელობისას, მოსწავლეები თავად შენიშნავენ ხოლმე, რომ ბათუ ავთანდილს ჰგავს: საფარის შესასრულებელი საქმე იკისრა, აცნობიერებს, რომ სიყვარულს უნდა შეუწონოს ყველაფერი, მეგობრისათვის კი თავი შესწიროს, ხოლო საფარი ტარიელის ანტიპოდია: არც კი უცდია სატრფოს გულის მოგება თავად, არც ის შერცხვა, რომ მის საქმეს სხვა აკეთებს (შდრ., ტარიელის რეაქცია ქაჯეთის ციხის აღებაზე თათბირისას).
მესამე თავის დასაწყისი, ნაზიბროლას მინგრეულ-მონგრეული ქვეშაგების ხილვა, საბოლოოდ დაარწმუნებს მკითხველს საფარ-ბეგის ზნედაცემულობაში. ხოლო მისი უდრტვინველი ძილი ცეცხლის პირას ამ პერსონაჟის ამაზრზენობის მწვერვალია. საპირისპირო აზრის გამოთქმა შეუძლებელია, საფარი ნაძირალაა. გაღვიძებული იმას ფიქრობს, „ქალს ნამუსი შეუნახავს“ და „ჩემს საქციელს სამარცხვინოს, ვინ გაიგებს, ვინ დამზრახავსო“. იმის შეგნებაც, რომ სამარცხვინო რამ ჩაიდინა, საფარში გარედან მოდის (ალბათ, აღზრდით, ზნეობრივი კანონების დასწავლით. განა ცოტა ახსოვს ლიტერატურას ისეთი პერსონაჟი, რომელიც გარეგნულად იცავს ეთიკურ ნორმებს, მაგრამ შინაგანად გულქვაა, ცივი), შინაგანად მას არც ნაზიბროლას ტრაგედია ანაღვლებს და არც მეგობრისა, არც საკუთარი სულის, მათ შორის.
მესამე თავში კიდევ ერთხელ ვრწმუნდებით, რომ ბათუ ძლიერი პიროვნებაა, ის ადვილად ვერ გატეხა მოულოდნელმა უბედურებამ. ბათუს ჯერ კიდევ შერჩა გონებით განსჯის უნარი, ამიტომაც ცოლთან იგი კვლავ მოსიყვარულე და თანაგრძნობით აღსავსე, ოპტიმისტი პიროვნებაა („მივიდა და უთხრა მტირალს: „ჩუ, ნუ სტირი, გენაცვალე! რაც გინახავს – სიზმარია, დაივიწყე ისევ მალე“). საფარ-ბეგთან ურთიერთობისას კი ჩანს მისი თავშეკავებულობა, გმირული მოთმინების უნარი და შემწყნარებლური ხასიათი. გმირული ნებისყოფის ნიმუშად, მოსწავლეები იხსენებენ ხოლმე ზენონის მიერ მრისხანების ჩახშობის მომენტს „გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებიდან“, თუმცა ბათუს ტკივილი, ალბათ, კიდევ უფრო მძიმეა, ვიდრე ზენონისა: ზენონის და აცდუნეს, ბათუს ცოლზე იძალადეს, ზენონის და უცხო კაცმა აცდუნა, ქონება გასტაცა, ბათუს ცოლი კი მისმა უახლოესმა მეგობრამა შეურაცხჰყო, ნამუსი ახადა.
შინიდან გამოსტუმრების შემდგომ, ბათუს მიერ საფარის პირშავობის მხილება ნაწარმოების საკვანძო მომენტია. ეს მომენტი დიდად ვერაფერს ცვლის ბათუს პიროვნებაში, ის ისევ ზნესრულია, ამაღლებულია, თუმცა, ვფიქრობ, მისი ქმედება მაინც სათანადო ანალიზს ითხოვს: ბათუ სწორად მოიქცა, პირველ რიგში, იმიტომ, რომ მოყვასის სისხლში არ გაისვარა ხელი და ცოდვა არ დაიდო, ხოლო მეორე მხრივ – ამ შენდობით, უფრო მეტად დასაჯა საფარი. ალბათ, საფარისათვის შენდობა ტყვიაზე უფრო დიდი სასჯელი იყო, რადგან ტყვიას ელოდა, მიტევებას კი – არა. ბათუს მიერ საფარის ცოდვის „მიტევება“ გამოიხატა იმით, რომ მან უვნებლად გამოუშვა „მეგობარი“. თუმცა, არავინ დავობს იმაზე, რომ ეს ბოლომდე შენდობა არაა, რადგან „არის ზოგი შეცოდება, რომ სათქმელად საძნელოა, არც შენდობა უხერხდება“. თანაც, იმ დღიდან, მეგობრებს შორის „მოციქული“ გახდა ტყვია.
ქრისტიანული პრინციპია – „გიყვარდეს მტერი შენი“, თუმცა, აბა, ვინ ახერხებს მტრის სიყვარულს?! ამ თვალსაზრისით, ქრისტიანობა იდეალისკენ სწრაფული რელიგიაა. ადამიანი ამ პრინციპის აღსრულებას როგორღაც ახერხებს, თუ არ უყვარს მტერი, არ სძულს და ებრალება მაინც, სწორედ ამ გზით ემსგავსება „მამა სრულს“. ასეა მიტევების შემთხვევაშიც, ქრისტე უსაზღვრო მიმტევებლობას გვიქადაგებს, მაგრამ მაინც მიწიერ ცხოვრებაში კვლავაა „ზოგი შეცოდება“, შენდობა რომ არ უხერხდება. ბათუმაც ვერ შეძლო სრულიად (სიზმარივით) დაევიწყებინა მეგობრის მუხთალი საქციელი, მაგრამ ნომინალურ დონეზე მაინც მოახერხა და შეუნდო – ცოცხლად გაუშვა („წადი ჩემგან შენდობილი, მაგრამ შორს კი… და მშვიდობით“).
ბათუს ქმედების ამგვარი წარმართვით აკაკიმ ადამიანის ფსიქოლოგიის საფუძვლიანი ცოდნაც დაგვანახა, ღრმად ჩაგვახედა პიროვნების შიგნით არსებულ შრეებში. დაუჯერებელია, კაცს ცოლი, ოჯახი შეუგინონ, ის, რისთვისაც თავს სწირავდა, სანანებლად უქციონ და ეს კაცი გაუბოროტებელი დარჩეს. ბათუს მრისხანება მის მკაცრ დანაბარებში (მოთხოვნაში) გამოიხატა: „წადი, ნახე ის მოძღვარი, ვინც შვილივით გამოგზარდა, და უამბე შენი პირით, რაც სირცხვილი დაგემართა!“. ჩემი აზრით, ბათუს სურს, რომ საფარი აღმზრდელთან შეარცხვინოს და უფრო მეტად აგრძნობინოს ჩადენილი დანაშაულის სიმძიმე, აგრძნობინოს თავი არარაობად.
რა ითქმის საფარ-ბეგზე მისი მხილების შემდეგ?
თუკი ბათუს პერსონაჟის ზნეკეთილობაზე არავინ დავობს, საფარ-ბეგმა არაერთ ურთიერთგამომრიცხავ მოსაზრებას მისცა საფუძველი ლიტერატურათმცოდნეობაში.
პირველ რიგში, საჭიროა, ძალიან ფრთხილად, გააზრებულად და გაცნობიერებულად წავიკითხოთ ტექსტი, მოსწავლეებთან ერთად:
„ეს რომ უთხრა, შეკრთა საფარ,
გაშრა, ფერი დაედვა მკვდრის,
ჩაუვარდა ენა პირში,
გაქვავდა და აღარ იძვრის…“ – საფარი შეძრა მხილებამ, ეს ფაქტია (მიზეზზე თავად მოსწავლეებმა უნდა იფიქრონ, რატომ გაშრა და გახევდა საფარი – იმიტომ, რომ რცხვენია, თუ იმიტომ, რომ „გამოიჭირეს“?). ჩვენ ვეტყვით მხოლოდ იმას, რაც ცალსახაა.
„ძლივს წარმოთქვა: „მართალი ხარ!..
აღარა მაქვს მე სათქმელი!..
შემაცდინა თვით ეშმაკმა
და დამრია ცოდვილს ხელი!..“ – აქაც, შესაძლებელია, მოსწავლეებმა თავად იმსჯელონ, ჩანს თუ არა საფარის მიერ ცოდვის გაცნობიერება.
„შენი ტყვე ვარ!.. ჰა, ხომ ხედავ,
იარაღი დამიყრია…
სასიკვდილოდ ჩემი ნებით
შენ წინ თავი დამიხრია…“ – მოსწავლეებმა თავად უნდა გაარკვიონ, რას ნიშნავს ეს ხშირ-ხშირად ჩართული მრავალწერტილი საფარის საუბარში. თავად გადაწყვიტონ ეს მონანიე კაცის სიტყვებია თუ პირფერისა.
„ჩემს სიცოცხლეს სიკვდილი სჯობს
მომკალ… ტანჯულს რამ მიშველე,
მაზღვევინე, რაც შეგცოდე,
სინიდისი გამიმრთელე!“ – მოსწავლეებმა თავად უნდა იმსჯელონ, როგორ კაცებს ურჩევნიათ შერცხვენილ სახელს სიკვდილი და თავადვე შეაფასონ, როგორი კაცები არიან მზად სიკვდილისათვის, ოღონდ კი სინდისი გაიმთელონ.
მოსწავლეებმა თავად უნდა შეაფასონ ბათუსა და საფარ-ბეგის ჯახი „სინდისიანისა და უნამუსოს“’ ბანალური, გაცვეთილი დაპირისპირებაა თუ „ადამიანში აღორძინებული პატიოსნების ტრაგედია“ (ა. ბაქრაძე: 2004). აქ, ერთმანეთის პირისპირ, ორი თანაბარი ღირსების კაცი დგასო, თუმცა ერთს დანაშაული აქვს ჩადენილი, მეორეს არაო – წერს ბაქრაძე. ერთი შეხედვით, შეფასება გაზვიადებულია. განა ბათუ იმას იზამდა, რაც საფარმა იკადრა?! თუმცა, ესეც ვინ იცის, ცხოვრება ხომ „თაფლში ურევს მწარე ნაღველს“ და „მტრისას მისი გამოცანა“, ადამიანის ცხოვრება ხომ მარადიული ჭიდილია ცოდვისა და მადლისა. ახალმა დრომ, ახალმა ლიტერატურამ ხომ პიროვნების, ადამიანის მრავალმხრივი ხედვა მოიტანა, ადამიანი მრავალშრიანი არსებაა. აკაკის შემოქმედებაში ეს მომენტი აშკარად ჩანს. ბათუს პერსონაჟის ალტერნატიული გააზრება პოსტმოდერნისტ ავტორებს მივანდოთ. ჩვენ პიროვნების მრავალმხრივობის ნათელ დასტურს ამ ტექსტშივე ვხედავთ, საფარ-ბეგის სახით, ამიტომ განვაგრძოთ მისი ქმედებების ანალიზი. ნაწარმოების უკანასკნელ თავში საფარი გამზრდელთან მიდის:
„აი, სწორედ ამ უსუბთან
მიდის ახლა საფარ-ბეგი,
მორდუობის გამტეხი და
ჩვეულების გადამდეგი“ – საფარი რომ მორდუობის გამტეხი და უარესის მკადრებელი კაცია, ამაზე არავინ დავობს. ეს აზრი მეორდება კიდეც, ეს ზედაპირზე დევს, მაგრამ უფრო მეტ დაფიქრებას ის ფაქტი მოითხოვს, რომ საფარი ბათუს დანაბარებს ასრულებს, გამზრდელთან მიდის. აქაც მოსწავლეებს უნდა მივანდოთ პერსონაჟის ქცევის მოტივაციის ახსნა.
„ეუბნება ყოველიფერს,
უნებურად რაც შეემთხვა;
ცრემლები სდის და ეჩრება
ბურთად ყელში მწარე სიტყვა.“ – მოსწავლეებმა შეაფასონ ყელში ბურთად გაჩხერილი სიტყვები საფარის სამსახიობო ოსტატობაზე მეტყველებს თუ გულწრფელ სინანულზე? საკუთარი არარაობის შეგნებაზე?
„ყურს უგდებდა ჰაჯი-უსუბ,
სახე მოინაღვლიანა:
სიდიადე ამ მუხთლობის
თვალწინ გაისიგრძეგანა.
ოხვრით ჰკითხა: „მერე? მერე?
რომ გაიგო, რა სთქვა ქმარმა?“
– „მაპატივა შეცოდება,
როგორც ძმამ და მეგობარმა!..“ – საფარი ერთი ზედმეტი სიტყვითაც კი არ შეალამაზებს მომხდარს. არც კი ფიქრობს, რომ ბათუსაც მოსცხოს რაიმე ჩირქი, რომ მის ფონზე ასეთი მდაბალი აღარ ჩანდეს. საფარი არ ცრუობს! ეს საყურადღებო მომენტია, ამიტომ მასწავლებელმა აუცილებლად უნდა გაამახვილოს მასზე ყურადღება. მოსწავლეებს შეუძლიათ თავად იმსჯელონ, როგორ მოიქცეოდა ასეთ დროს სრულიად ნირწამხდარი ადამიანი.
„მხოლოდ ის-კი დამავალა:
ნახე შენი გამზრდელიო
და მაგ შენი საქციელის
პასუხს მისგან მოველიო!
— მესმის, მესმის და პასუხიც
ჩემი მხოლოდ ის არიო,
რომ ნამუსის გასაწმენდად
ჩემი ხელით სისხლს დავღვრიო!..
შეაყენა ზედა ფეხზე
მან დამბაჩა დატენილი;
მორჩილებით გულ-მკერდს უშვერს
საფარ, მისი გამოზრდილი.“ – დატენილი დამბაჩის წინ მკერდმოღეღილი კაცის დგომა პირფერობაა თუ გააზრებული ლოდინი სასჯელისა? საფარმა იცის, რომ გამზრდელი არ მოკლავს და ამიტომაა თამამი თუ შეპყრობილია ცოდვის გამოსყიდვის მცდელობით? თუ უფიქრია საფარს იმაზე, რომ ცოდვის გამოსყიდვაც სხვისი ხელით სურს? რატომ არ მოიკლა თავი? – ეს ის კითხვებია, რომელთაც აღნიშნული მომენტის განხილვისას დავსვამდი, ნაბიჯ-ნაბიჯ, თითოეულს წინა კითხვის გაანალიზების შემდგომ. ამ კითხვებს ურთიერთსაწინააღმდეგო მოსაზრებები ბადებს, ამიტომ, ვფიქრობ, დაგვეხმარებოდა ჭეშმარიტების გარკვევაში.
ახლა საფარის ქცევა ნაწარმოების უმთავრეს პრობლემატიკასთან დავაკავშიროთ: აღზრდა თუ ბუნება, რა უფრო დიდ როლს თამაშობს ადამიანის ზნეობრივ პიროვნებად სრულქმნაში? როგორც ვნახეთ, ნაწარმოების დასაწყისიდანვე, საფარის მზაკვრულ ბუნებას ესმებოდა ხაზი და აღზრდით შეძენილი სიქველე ოდნავ თუ გაკრთებოდა ხოლმე. ურიგო არ იქნება, თუ საფარის ბუნების განმაპირობებელ მიზეზებზეც გავაკეთებთ კომენტარს და მოსწავლეებს „კოლექტიური არაცნობიერის“ ფსიქოლოგიურ თეორიას გავაცნობთ. მოვუსმინოთ ლიტერატურის თანამედროვე მკვლევარს, მაია მენაბდეს: „აუცილებლად უნდა ვახსენოთ ბატონყმური ურთიერთობის მორიგი სამარცხვინო ფურცელი ისტორიიდან, როცა ბატონების მხრიდან სექსუალური ძალადობა ლამის ჩვეულებრივი ამბავი იყო და ყმების დაქორწინებისას პირველი ღამის უფლებასაც არაიშვიათად თვითონ იტოვებდნენ ხოლმე. ილია ჭავჭავაძის „გლახის ნაამბობიც“ უნდა გავიხსენოთ, სადაც აღწერილია, „მოსიყვარულე“, ერთად გაზრდილი ბატონისა და ყმის ურთიერთობა, მაგრამ როცა ქალზე მიდგება საქმე, დავითი (ბატონი) მაშინვე ივიწყებს ყველაფერს ღირებულს, რაც გაბოსთან (ყმასთან) აკავშირებს და როცა მოსამსახურე ეუბნება, რომ ის ქალი, რომლის მოყვანასაც თხოვს, გაბრიელის შეყვარებულია, ოდნავ შეფიქრიანებული ეუბნება: „მეწყინა, ეგ რომ მითხარი, მაგრამ არა უშავს-რა. შენ, რაც გითხარი, ისა ჰქენი, მე და გაბრო მოვრიგდებით“. ილია იმაზეც მიანიშნებს „ოთარაანთ ქვრივში“, როცა არჩილი და კესო გიორგის ტრაგედიას აანალიზებენ, რომ ბატონყმობა კი გადავარდა, მაგრამ მენტალიტეტი იგივე დარჩა.
საფარიც ბეგია, მბრძანებელი, ბატონი და საფიქრებელია, რომ მემკვიდრეობით, გენეტიკურად მიღებულმა სწორედ ამ თავადურმა მენტალიტეტმა, თავადურმა ავხორცობამ ჩაადენინა საფარს ის სულმდაბლური საქციელი და ასევე გენეტიკურად თავადურმა უზრუნველობამ და საკუთრების განცდამ წამოაწვინა სინდისაუმღვრევლად, ბათუს მოლოდინში, კერასთან. ასეთი აზროვნებისთვის ბევრს სულაც არ ნიშნავს, რომ ბათუ მისი ყმა კი არა, ძიძიშვილია.
მაინცდამაინც ვერ დავაბრალებთ საფარს, რომ ამ ყველაფერს გააზრებულად და შეგნებულად აკეთებს, როგორც თავადი. მაგრამ, ალბათ, უპრიანი იქნება, შვეიცარიელი ფსიქიატრისა და ფსიქოთერაპევტის, კარლ გუსტავ იუნგის, საინტერესო ცნებას თუ მოვიშველიებთ – კოლექტიური არაცნობიერი. ეს არის „შეხედულებათა და ტიპურ რეაქციათა სისტემა, რომლებიც შეუმჩნევლად განსაზღვრავენ ადამიანის ცხოვრებას. თანდაყოლილი პროგრამებისა და უნივერსალური ნიმუშების გავლენის ქვეშ ექცევა არა მხოლოდ ელემენტარული ქცევითი რეაქციები, არამედ ასევე აღქმა, აზროვნება და წარმოსახვა.“
ამის შემდეგ კი მკვლევარს შემოაქვს ტერმინი „თავადური არაცნობიერი“ და საფარის ქცევის მოტივაციის ახსნასაც აღნიშნულ ფენომენთან დაკავშირებით ცდილობს. „ჩემი ღრმა რწმენით, სწორედ ეს თავადური მენტალიტეტია ამ შემთხვევაში ის „ბუნება“, გენეტიკურად რომ მიიღო საფარმა და წვრთნა რომ ასე გააუფასურა“ (მ. მენაბდე, 2017).
საფარის შეცდომა საბედისწეროა, „სიკვდილამდე საკვნესია“, მაგრამ ისმის კითხვა, რას ნიშნავს წვრთნა გააუფასურა?
თუკი საფარზე აღზრდის კვალს საერთოდ არ უმოქმედია (თანაც როგორი აღმზრდელი ჰყავს) და ის მაინც სრული არამზადაა, მასში არაფერი იცვლება, გამოდის, რომ ჩვენს მარადიულ კითხვაზე პასუხი ცალსახა ყოფილა: „მაგრამ მარტო წვრთნა რას უზამს, თუ ბუნებამც არ უშველა“ და საკითხი აქ დასრულდებოდა, გენეტიკას ვერ დაძლევს ვერანაირი წვრთნა, შეგონება. ადამიანი თურმე იბადება „გენეტიკურად კოდირებული“. რანაირად მოვარგოთ ახლა ეს გაგება ქრისტიანულ მსოფლაღქმას? იმ მსოფლაღქმას, რომელშიც სავლეები პავლეებად გარდაისახებიან? ქრისტიანულ თვალსაზრისსაც რომ შევეშვათ, ნაწარმოების ასე წაკითხვა, არასრულყოფილ წაკითხვას მოიაზრებს. მაშ რისთვის იკლავს გამზრდელი თავს? რა მიზნით უძღვნა აკაკიმ ეს ნაწარმოები თავის მასწავლებლებს?
ჭკუითა და გონებით ცნობილმა ჰაჯი-უსუბმა იცის, რომ პიროვნების ჩამოყალიბებაში, ბუნებასთან ერთად, აღზრდასაც დიდი როლი აკისრია – „სადაც კია გვარიშვილი ყველა მისი გაზრდილია“ და ჰაჯიც ამის შეგნებით ცხოვრობს. როდესაც ჰაჯი გაისიგრძეგანებს აღზრდილის საშინელ დანაშაულს, თავს დაიღუპავს. ვკითხოთ მოსწავლეებს, ეს თავის დასჯა უფროა თუ საფარის დასჯა? დავაძებნინოთ საამისო არგუმენტები ტექსტში. ყურადღება მივაქცევინოთ ფრაზაზე: „შენ სიკვდილის რა ღირსი ხარ“ და ვკითხოთ, სიკვდილსაც დამსახურება ხომ არ სჭირდება?
სიკვდილით, ალბათ, გამთელდებოდა საფარის სინდისი, უფრო ზუსტად კი შემსუბუქდებოდა სულიერი ტკივილი, მაგრამ ბათუმაც და გამზრდელმაც საფარი „სიკვდილამდე საკვნესად“ გაიმეტეს. ცოდვილის მძიმე ჯვარი მან მთელი ცხოვრება უნდა ზიდოს მხრებით, ამდენად საფარი ყველაზე უფრო ტრაგიკული პერსონაჟია (საფარის ტრაგიკულობაზე საუბარი შორს წაგვიყვანს, ამიტომ კვლავ მთავარ თემას დავუბრუნდეთ). გარკვეულწილად, გამოდის, რომ გამზრდელმა საფარი დასაჯა და არა საკუთარი თავი.
მოვუსმინოთ ჰაჯი-უსუბის ქმედების მოტივაციის ბაქრაძისეულ ახსნას: „სასჯელი სამაგიეროს მიზღვა კი არ უნდა იყოს, არამედ ზნეობრიობის დემონსტრაცია… სასჯელი მაშინ გახდება ზნეობრივი აქტი, როცა იგი გამოიხატება არა ახალი დანაშაულით, არა ძალდატანებით, იმის მაგალითის ჩვენებით, როგორი უნდა იყოს პატიოსანი კაცის დამოკიდებულება დანაშაულისადმი. ჭეშმარიტად პატიოსანია მხოლოდ ის ადამიანი რომელსაც მიაჩნია, რომ თავადაც აგებს პასუხს სხვისი ჩადენილი ბოროტმოქმედების გამო“ (ა. ბაქრაძე: 2004). ჭეშმარიტად პატიოსანი ჰაჯი პირად პასუხისმგებლობასაც ხედავს საფარის საქციელში და აგრეთვე მისი სამაგალითო დამსჯელიცაა. სწორედ ამიტომ აღზრდის კომპონენტს, პიროვნებად ფორმირების პროცესში, კიდევ უფრო მეტი როლი ენიჭება. ჰაჯიმ საფარის ცოდვის გამო თავიც კი დაისაჯა, მაგრამ კვლავ თავისი როლის შესრულება განაგრძო, თვითმკვლელობით ახალი, დაუვიწყარი ზნეობრივი მაგალითი მისცა საფარს, უბიძგა სინანულისკენ.
თუკი გამოვრიცხავთ საფარის პიროვნების მეტამორფოზას ნაწარმოებში და მას ზნეობრივად ისევ იმ საფეხურზე დავტოვებთ, რომელზეც ნაწარმოების დასაწყისში იდგა, მაშინ გამზრდელის თვითმკვლელობის მნიშვნელობაც კნინდება და ნაწილობრივ, ბათუს მხრიდან მიტევებისაც. ამ პიროვნებებმა საფარი დასაჯეს კიდეც, მაგრამ თან ისეთი ზნეობრივი მაგალითი უჩვენეს, რომ მათი შემხედვარე ანტიგმირი გმირად გარდაისახა, ადამიანში გაღვიძებული სინდისის სახედ იქცა.
ბათუს ვაჟკაცური საქციელის მხილველ საფარში ერთბაშად, მთელი ძალით იფეთქა მთელმა იმ ენერგიამ, რაც გამზრდელმა მასში ჩადო და სწორედ ამან დაახრევინა საფარს სამუდამოდ თავი ტაძრის კარს მიყრდნობილი მეზვერესავით.
აზრი ეკარგება აღზრდის მნიშვნელობაზე საუბარს, თუკი საფარში გაღვიძებულ სინდისს არ დავინახავთ. ვფიქრობ, აკაკის არ სურს ჩვენი გონება მხოლოდ „მარტო წვრთნა რას უზამსო“ ამ გამონათქვამზე შეჩერდეს.
საბას „სიბრძნე სიცრუისაც“ გავიხსენოთ უთუოდ, კერძოდ, ჯუმბერის პასუხი მამის შეკითხვაზე: „მომეწონა ეგე შენი სიკეთე, რად იცი ესოდენი?“ მოახსენა ჯუმბერ: ყოველივე ღვთისაგან არს და მას გარდა სამის საქმით მჭირიან: პირველად: კარგი ნერგის ხილი ვარ, მეორედ ხელოვანის მებაღის შეწვრთილი, მესამედ ფრთხილის შემნახავს ბარებული“. ნერგი – გენეტიკაა, ოჯახია, მებაღე – სედრაქი, შემნახავი – ლეონი. ჯუმბერის მიერ ხსენებული „სამის სამქმითაგან“ ორი, სწორედ რომ, აღზრდის მნიშვნელობას ეხება. თუ საფარ-ბეგის ზნეობრივი აღზრდის კვალზე სათანადო ყურადღებას არ გავამახვილებთ, ნაწარმოების შესწავლა ვერ იქნება სრულყოფილი.
გამოყენებული ლიტერატურა:
ქართველი მწერლები სკოლაში, აკაკი წერეთელი, საქართველოს მაცნე, თბილისი 2009;
აკაკი ბაქრაძე 2004 – აკაკი ბაქრაძე სკოლას, უნივერსალი, თბილისი 2004;
მაია მენაბდე 2017 – საფარ-ბეგი და „თავადური არაცნობიერი“ http://mastsavlebeli.ge/?p=14232
