საგარეჯოს მუნიციპალიტეტის სოფ. ლამბალოს საჯარო სკოლის ფიზიკა–მათემატიკის მასწავლებლის კაზახ აბდულაევის სამოდელო გაკვეთილი
გაკვეთილის თემა: მექანიკური რხევა
კლასი: მე-11
გაკვეთილის მიზნები: ძაფზე დაკიდებული ბურთულის რხევის პერიოდის ამპლიტუდაზე, ბურთულის მასაზე, ძაფის სიგრძეზე დამოკიდებულების დადგენა
გაკვეთილის ხანგრძლივობა: 45წთ
რესურსები და მასალები თითოეულ ჯგუფზე: მე-11 კლასის სახელმძღვანელო; ფლიპჩარტის ფურცლები; მარკერები; შტატივი (1 ცალი), ძაფი (1 ცალი ხვია), სახაზავი, 100 და 200 გრამიანი საწონები (1-1 ცალი), წამმზომი (1 ცალი)
კლასის ორგანიზების ფორმა: 4-5 კაციანი ჯგუფები
სტანდარტი
წლის ბოლოს მისაღწევი შედეგები და მათი ინდიკატორები:
ფიზ.XI.5. მოსწავლეს შეუძლია მექანიკური რხევებისა და ტალღების დახასიათება.
შედეგი თვალსაჩინოა, თუ მოსწავლე:
* გეგმავს და ატარებს ცდებს სხეულთა მექანიკური რხევების შესასწავლად, ატარებს შესაბამის გაზომვებს და აღწერს კავშირს რხევის მახასიათებელ სიდიდეებს შორის;
* აანალიზებს რაოდენობრივ კავშირს რხევის მახასიათებელ ფიზიკურ სიდიდეებს შორის;
* ადეკვატურად იყენებს შესაბამის ცნებებს, კანონებს და ფორმულებს ამოცანების ამოსახსნელად.
სამუშაოს მსვლელობა:
აქტივობა 1 (4წთ.) წინარე ცოდნის გააქტიურება (მთელ კლასთან)
* რომელი ძალის მოქმედებით ხდება რხევა?
* დააკვირდით, მილევადია თუ მიულევადი?
* თავისუფალი რხევა ახსენით, რატომ?
ძაფიანი ქანქარა, რომელიც უნივერსალური შტატივისგან აწყობილ გ-ს ფორმის სადგარზეა დაკიდებული, გადახარეთ წონასწორობის მდგომარეობიდან და ხელი გაუშვით. დააკვირდით თავისუფალ რხევებს. აღწერეთ, როგორ მოძრაობს სხეული მას შემდეგ, რაც მას ხელი გაუშვით.
აქტივობა 2 (3წთ.) გამოთქვამენ ვარაუდებს და დაგეგმავენ ექსპერიმენტს. (მთელ კლასთან).
აქტივობა 3 (8წთ.) ექსპერიმენტის ჩატარება — რხევის პერიოდის განსაზღვრა (ჯგუფური სამუშაო)
* გამოაბი შტატივის თათს 1მ სიგრძის ძაფი და დაკიდე მასზე საწონი;
* ასწიე შტატივის თათი ისეთ სიმაღლეზე, რომ სხეულმა თავისუფლად შეძლოს რხევა ისე, რომ რხევისას მაგიდის ზედაპირს არ ეხებოდეს;
* გადახარე სხეული წონასწორობის მდგომარეობიდან და გაუშვი ხელი (გაითვალისწინე: სხეულის გადახრა წონასწორობის მდგომარეობიდან, ძაფის სიგრძესთან შედარებით, გაცილებით პატარა უნდა იყოს, ძაფის სიგრძის 1/10-ს არ უნდა აღემატებოდეს);
* აითვალე წამმზომზე დრო, რომელიც სხეულს 5-7 რხევის შესასრულებლად სჭირდება და გამოთვალე ამ მონაცემებით რხევის პერიოდი.
აქტივობა 4 (7წთ.) ექსპერიმენტის ჩატარება — განსხვავებული ამპლიტუდებისთვის რხევის პერიოდის განსაზღვრა (ჯგუფური სამუშაო)
* გაიმეორე ცდა კიდევ სამჯერ განსხვავებული ამპლიტუდებისთვის და გამოთვალე რხევის პერიოდი თითოეულ შემთხვევაში (შეიტანე მონაცემები ცხრილში). ცდებში ძაფის სიგრძე უცვლელი უნდა დატოვო.
* გაიმეორე ცდა მეორე საწონისთვის სამჯერ და შედეგები შეიტანე 1-ლ ცხრილში:
აქტივობა 5 (7წთ.) ექსპერიმენტის ჩატარება — განსხვავებული სიგრძისათვის (ჯგუფური სამუშაო)
* შეცვალე ძაფის სიგრძე;
* თითოეულ შემთხვევაში გამოთვალე ქანქარას რხევის პერიოდი: წამმზომით გაზომე დრო, რომელიც საჭიროა 6-7 რხევის შესასრულებლად და გამოთვალე ქანქარას რხევის პერიოდი ისევე, როგორც ცდა 2-ში.
* შეიტანე ცდის შედეგები მე-2 ცხრილში:
აქტივობა 6. (5წთ.) ექსპერიმენტისთვის განკუთვნილი დროის გასვლის შემდეგ ჯგუფები კლასის წინაშე ატარებენ პრეზენტაციას, წარმოადგენენ ცდის შედეგებს — გრაფიკს, რომელზეც ჩანს რხევის პერიოდის დამოკიდებულება ძაფის სიგრძეზე, ტვირთის მასაზე, ამპლიტუდაზე.
აქტივობა 7. (3წთ.) ჯგუფების უკუკავშირი: მოსწავლეები უსვამენ კითხვებს პრეზენტატორებს და პრეზენტატორები იცავენ თავიანთ ნაშრომს.
აქტივობა 8. (2 წთ.) შემაჯამებელი დისკუსია (მთელ კლასთან).
აქტივობა 9. (3 წთ.) მასწავლებლის აღწერითი უკუკავშირი: მასწავლებელი აჯამებს ჯგუფების მიერ წარმოდგენილ შედეგებს და საბოლოო დასკვნის სახით ჩამოაყალიბებს: ძაფიანი ქანქარის რხევის პერიოდი გამოითვლება ფორმულით:
სადაც l ძაფის სიგრძეა, ხოლო g — თავისუფალი ვარდნის აჩქარება.
აქტივობა 10. (3წთ.) მასწავლებელი აძლევს საშინაო დავალებას მოსწავლეებს:
- გამოთვალეთ თავისუფალი ვარდნის აჩქარების მნიშვნელობა ექსპერიმენტის მსვლელობისას მიღებული მონაცემებით, შემდეგი ფორმულის მიხედვით:
- იმისათვის, რომ სავარაუდო ადგილებში სასარგებლო წიაღისეულის არსებობა დაადგინონ, გეოლოგები იმ ადგილებში თავისუფალი ვარდნის აჩქარებას — g-ს, ზომავენ (ე.წ.გეოლოგიური დაზვერვა). რადგან ცნობილია, რომ თავისუფალი ვარდნის აჩქარების — g-ს სიდიდე დამოკიდებულია გეოგრაფიულ განედზე (პოლუსზე მისი მნიშვნელობა ? 9, 83216 მ/წმ2-ია, ხოლო ეკვატორზე ? 9, 78030 მ/წმ2), აღმოჩნდა, რომ ერთ პარალელზეც კი g-ს სიდიდე დედამიწის ზედაპირის სხვადასხვა წერტილში შესაძლოა სხვადასხვა იყოს. ამ ანომალიების არსებობა დაკავშირებულია დედამიწის ქერქის არათანაბარ სიმკვრივესთან, რომელიც, თავის მხრივ, გამოწვეულია ამ ადგილებში სხვადასხვა სიმკვრივის წიაღისეულის არსებობით. მოიფიქრეთ და ურჩიეთ გეოლოგებს, როგორ შეიძლება მარტივი ხერხით განსაზღვრონ g, თუ მათ საამისოდ სათანადო ხელსაწყო არ გააჩნიათ.
შეფასების სქემა ექსპერიმენტის ჩატარებისთვის (დანართი 1)
კაზახ აბდულაევი, საგარეჯოს მუნიციპალიტეტის სოფ. ლამბალოს საჯარო სკოლის ფიზიკა-მათემატიკის მასწავლებელი
Mexaniki rəqslər
Dərsin mövzusu:
Sinif: 11-ci sinif
Dərsin müddəti: 45 dəq.
Dərsin məqsədi: Sapdan asılmış kürəciyin rəqs periodunun amplituddan, kürəciyin kütləsindən, sapın uzunluğundan asılılığının təyini.
Resurslar və materiallar: Hər bir qrupa: 11-ci sinfin dərsliyi, flipçart vərəqlər; markerlər; Ştativ (1 dənə) Sap (1top), Xətkeş, 100 və 200 q-lıq çəki daşları (1-1 dənə), Saniyə ölçən (1 dənə)
Sinfin təşkil etmə forması: 4–5 şagirdlik qruplar.
Standart
İlin sonunda əldə ediləcək nailiyyətlər və onların indikatoru:
Fiz. XI. 5. Şagird mexaniki rəqsi və dalğaları xarakterizə edə bilər.
Nəticə göz önündədir, əgər şagird:
- Cisimlərin mexaniki rəqslərini öyrənmək məqsədilə təcrübələr planlaşdırır və keçirirsə, müvafiq ölçmələr aparır və rəqslərin xarakterizə edən kəmiyyətlər arasında əlaqəni müəyyən edirsə;
- Rəqsi xarakterizə edən fiziki kəmiyyətlər arasında asılılığı təhlil edirsə;
- Müvafiq anlayışlardan, qanunlardan və düsturlardan standart və qeyri-standart məsələlərin həllində adekvat istifadə edirsə;
İşin gedişi:
Fəallıq 1 ( 4 dəq.) Əvvəlki biliyin fəallaşdırılması (bütün siniflə)
- Hansı qüvvənin təsiri altında rəqsi hərəkət baş verir?
- Müşahidə edin , rəqs sönəndir, yoxsa sönməyəndir?
- Sərbəst rəqsləri izah edin, niyə?
Ştativin Г formalı dayağina riyazi rəqqas (sapdan asılmış) bərkidilmişdir, tarazlıqdan çıxararaq, əlimizi buraxın. Sərbəst rəqsləri müşahidə edin. Əlinizi buraxdıqdan sonra rəqqas necə hərəkət edəcək.
Fəallıq 2 (3 dəq.) Mülahizə yürüdürlər və təcrübəni planlaşdırırlar (bütün siniflə).
Fəallıq 3 (8 dəq.) Eksperimentin keçirilməsi-rəqs periodunun təyini (qrup işi)
- Ştativin qoluna 1 m uzunluqlu sap bağlayın və ondan yük asın;
- Ştativin qolunu elə hündürlüyə qaldırın ki, cismin sərbəst rəqsləri masanın səthinə toxunmasın;
- Tarazlıq vəziyyətindən cismi çıxarın və əlinizi buraxın. (Nəzərə alın: cismin tarazlıq vəziyyətindən uzaqlığı sapın uzunluğundan kiçik olmalıdır, sapın uzunluğunun 1/10-dən böyük olmamalıdır);
- Saniyəölçənin köməyilə rəqqas 5-7 rəqsi yerinə yetirdikdə lazım olan vaxtı qeyd edin və bu verilənə görə rəqsin periodunu hesablayın;
Fəallıq 4 (7 dəq.) Ekspeirmentin keçirilməsi- fərqli amplitud üçün rəqs periodunun təyini (qrup işi)
- Fərqli amplitudda təcrübəni yenə iki dəfə təkrarlayın və hər bir halda rəqs periodunu hesablayın (verilənləri cədvələ köçürün). Təcrübələrdə sapın uzunluğunu dəyişməz saxlayın.
- İkinci yük üçün təcrübəni üç dəfə təkrarlayın və nəticəni 1-ci cədvələ köçürün:
Fəallıq 5 (7 dəq.) Eksperimentin keçirilməsi- fərqli uzunluqlu rəqqaslar üçün (qrup işi)
- Sapın uzunluğunu dəyişin;
- Hər bir halda rəqqasın periodunu dəyişin: Saniyəölçənlı 6 -7 rəqs üçün zamanı ölçün və rəqqasın rəqs periodunu hesablayın, 2-ci təcrübədə olduğu kimi.
Təcrübənin nəticəsini 2-ci cədvələ köçürün:
Fəallıq 6. (5 dəq.) Təcrübə üçün müəyyən edilmiş vaxt başa çatdıqdan sonar qruplar bütün sinif qarşısında prezentasiya təqdim edirlər. Onlar təcrübənin nəticəsini, qrafiki təqdim edirlər, hansı ki, rəqs periodunun rəqs amplitudundan, yükün kütləsindən və sapın uzunluğundan asılılığı görünür.
Fəallıq 7. (3 dəq.) Qruplarla əks-əlaqə: Şagirdlər prezentatora suallar verirlər və prezentatorlar öz işlərini müdafiə edirlər.
Fəallıq 8. (2 dəq.) Yekunlaşdırıcı diskusiya (bütün siniflə).
Fəallıq 9. (3 dəq.) Müəllimin əks-əlaqəsi: Müəllim qruplar tərəfindən təqdim olunmuş nəticələri və yekunu qərar şəklində formalaşdırır:
Riyazi (saplı) rəqqasın rəqs periodunun düsturudur:
Haradaki, sapın uzunluğudur, g isə sərbəstdüşmə təcilidir.
Fəallıq 10. (3 dəq.) Müəllim şagirdlərə ev tapşırığı verir:
- Eksperimentdən alınan nəticələrə əsasən sərbəstdüşmə təcilinin qiymətini aşağıda verilən formula görə hesablayın:
2. Faydalı mineralların təxmini yerini müəyyən etmək üçün, geoloqlar həmin yerlərdə . sərb. əstdüşmə təcilini, g-ni ölçürlər (geoloji kəşfiyyat). Məlumdur ki, sərbəstdüşmə təcili g coğrafi en dairədən asılıdır ( qütbdə onun qiyməti ≈ 9, 83216 მ/წმ2-dir, ekvatorda isə ≈ 9, 78030 მ/წმ2-dir), ancaq məlum oldu ki, bir paraleldə g-nin qiyməti yer səthinin müxtəlif nöqtələrində müxtəlif ola bilər. Bu anomaliyanın olması yerin üz qabığının sıxlığının müxtəlif olması ilə əlaqədardır, bu da öz növbəsində həmin yerdə müxtəlif sıxlıqlı mineralların mövcud olmasından irəli gəlir.
Fikirləşin və geoloqlara sadə üsulla g-ni necə müəyyən etməyi göstərin, əgər, onların bunu etməyə müvafiq alətləri yoxdursa.
Eksperimentin keçirilməsi üçün qiymətləndirmə sxemi (əlavə 1)
Qazax Abdullayev, Saqareco munisipalitetinin Ləmbəli kənd ictimai məktəbin fizika-riyaziyyat müəllimi.