26 ოქტომბერს, შავი ზღვის საერთაშორისო უნივერსიტეტის სტუდენტური თვითმმართველობის ორგანიზებით, მოეწყო საჯარო ლექცია-დისკუსია თემაზე — „განათლების თავისუფლება“. საჯარო ლექციების კურსი კიდევ ერთი გამოძახილია იმისა, რაც მთელი ამ პერიოდის განმავლობაში შავი ზღვის საერთაშორისო უნივერსიტეტის ირგვლივ ხდებოდა.
მოწვეულმა სპიკერებმა — პოლიტოლოგმა გია ნოდიამ, განათლების ექსპერტმა სიმონ ჯანაშიამ და შავი ზღვის საერთაშორისო უნივერსიტეტის ლექტორმა გიორგი ასათიანმა ლექცია-დისკუსიის თემატიკის ირგვლივ ისაუბრეს — რას ნიშნავს განათლებისა და არჩევანის თავისუფლება, რატომ არის მნიშვნელოვანი თითოეული ჩვენგანისთვის და რა როლი აკისრია საზოგადოებას განათლების თავისუფლების უფლების შეზღუდვის პრევენციაზე, რა არის განათლების უფლების შეზღუდვის მიზეზები და შედეგები, რა ფაქტორებმა შეიძლება მოახდინოს გავლენა მათზე, როგორ ექცევა სახელმწიფო უნივერსიტეტს და რა შეიძლება იყოს შემზღუდავი იმ თავისუფლების, რაც საქართველოში უმაღლეს და საერთოდ განათლებას ახლავს თან, საზოგადოების როლის პრევენციაზე და სხვ.
შეხვედრის მეორე ნაწილი ინტერაქტიული იყო, სტუდენტებს საშუალება ჰქონდათ მიეღოთ საინტერესო პასუხები მათთვის მნიშვნელოვან კითხვებზე. გთავაზობთ ამონარიდებს საჯარო ლექცია-დისკუსიის მონაწილეების გამოსვლებიდან.
სიმონ ჯანაშია: საქართველოში ერთ-ერთი პრობლემაა ის, რომ სახელმწიფო და საზოგადოება განათლებას უყურებს, როგორც სერვისს, პირადი მოხმარების საგანს, რომელსაც ისევე იყიდი რაღაც ორგანიზაციაში, როგორც სხვა სერვისს ყიდულობ. სამწუხაროდ, ჯანმრთელობასაც, რატომღაც, როგორც სერვისს, ისე უყურებენ — მიხვალ და სუპერმარკეტში აირჩევ, თუ საზოგადოებას ეს სუპერმარკეტი არ მოეწონება, დაიხურება ან გაიხსნება სხვა და ა.შ. განათლებას იშვიათად უყურებენ, როგორც საზოგადო სიკეთეს. შესაბამისად, საგანმანათლებლო დაწესებულებებიც განიხილება, როგორც ყიდვა-გაყიდვის ადგილი, რომელიც, ძირითადად, კერძო ურთიერთობების საკითხია და არა საზოგადოებრივი განვითარების. აქედან გამომდინარე, არანაირ პრობლემას არ წარმოადგენს უნივერსიტეტის დახურვა ან გახსნა, არც ის, რომ სტუდენტს შეეზღუდება უფლება, აქ ისწავლოს, იმიტომ რომ, ამ კონცეფციით არსებობს სხვა სერვისის მიმწოდებელი და თუ აქ ვერ იყიდის ამ სერვისს, რა პრობლემაა, იმავე სერვისს სადმე სხვაგან შესთავაზებენ. უნივერსიტეტი არ განიხილება, როგორც საზოგადოების შეკრების ადგილი, სადაც ეს საზოგადოება თავის ღირებულებებს ერთმანეთს უზიარებს, ხდება აზრების გაცვლა, ადგილი, სადაც ირჩევ მეგობრებს, შეიძლება მომავალ მეუღლესაც კი და ა.შ. (მაგალითად, მე ჩემი მომავალი მეუღლე იმ უნივერსიტეტში გავიცანი, რომელშიც ვსწავლობდი). სხვათა შორის უნივერსიტეტის სოციალური ფუნქცია ესეც არის, სოციალიზაციის ადგილია და არა მხოლოდ, ვთქვათ, მარტო კვლევის და სწავლების. ამ კონცეფციის ფარგლებში, სახელმწიფო უნივერსიტეტს უყურებს, როგორც რაღაც ერთეულს, რომელიც უნდა მართოს ისე, როგორც მართავს რომელიმე დეპარტამენტს ან, მაგალითად, საწყობს, საიდანაც გაიცემა რაღაც სიკეთეები.
ეს პარადიგმა მოქმედებს ყველაზე და გასაგებია ის პასიურობაც, რომელიც ამ კონკრეტულ უნივერსიტეტთან მიმართებაშია, როდესაც სხვა უნივერსიტეტებიც დიდად არ აქტიურობენ მის მხარდასაჭერად. როდესაც ამ სერვისის მიმწოდებლები ერთმანეთის კონკურენტები არიან, მათ უნდა მოიზიდონ კლიენტები, რომლებიც, ცხადია, ყოვეთვის მართლები არიან და ამ კლიენტების მოზიდვის მხრივ პრობლემა არ არის, რომელიმე სხვა უნივერსიტეტი რომ დაიხუროს. პრინციპში, შეიძლება გაგაძლიეროს კიდეც შენ კონკურენციაში.
თუ კიდევ უფრო გავაფართოვებთ კონცეფციას, მაშინ პრობლემა განათლების თავისუფლებისთვის ისიც არის, რომ უნივერსიტეტების ნაწილი უკვე პირდაპირ ითხოვს პროფესორებისგან, თავი დაანებონ ძვირადღირებულ საქმიანობებს, რაც მათ ფინანსურად აზარალებს. მაგალითად, კვლევა შედარებით უფრო ძვირადღირებული საქმიანობაა, სწავლება — უფრო იაფი. სამწუხაროდ, ეს კონცეფცია, რომ უნივერსიტეტი ბიზნესია, არა მხოლოდ კერძო უნივერსიტეტების პრობლემაა, არამედ ზოგადად უნივერსიტეტების. სახელმწიფო უნივერსიტეტებიც მსგავსი კონცეფციით იმართება, როგორც კორპორაცია და არა როგორც ერთობა ადამიანების, რომლებიც იღებენ ერთიან გადაწყვეტილებას, სადაც მიმდინარეობს მსჯელობა და ეს კარგად ჩანს, მაგალითად, მაშინ, როდესაც, ვთქვათ, ილუზიას ქმნიან, რომ უნივერსიტეტებში ტარდება არჩევნები და ა.შ.
ამ პარადიგმიდან გამომდინარე პრობლემა არ არის, ვიყიდოთ ან გავყიდოთ უნივერსიტეტი, წავართვათ ან გადავცეთ სხვას, შევაფასოთ პროგრამები საკუთარი წარმოდგენებიდან გამომდინარე, ანუ, ამ შემთხვევაში, განათლების მრავალფეროვნება არ არის მნიშვნელოვანი, არც კულტურების მრავალფეროვნება… უნივერსიტეტს არ ვუყურებთ როგორც სამოქალაქო საზოგადოების განვითარების ადგილს, არ ვუყურებთ, როგორც საზოგადოების პრობლემების გადაჭრის ადგილს.
გია ნოდია: მე წარმადგინეს, როგორც პოლიტოლოგი, ამიტომ პოლიტიკური კუთხით შევხედავ ამ საკითხს. პირველ რიგში, უნივერსიტეტს ვულოცავ, რომ ამ ბრძოლიდან გამარჯვებული გამოდის, თუმცა, სამწუხაროა, რომ ეს ყველაფერი საბრძოლველი გახდა. სამწუხაროა, რომ ამ სფეროში შესაძლებელია თვითნებური და აშკარად პოლიტიკურად მოტივირებული გადაწყვეტილებების მიღება. ზოგადად, რომ შევხედოთ ჩვენი საზოგადოების ზოგადი განვითარების ფონზე, უფრო ფართო სურათის ფარგლებში, ცხადია, ვსაუბრობთ იმაზე, რომ გვინდა ვიყოთ თავისუფალი საზოგადოება, მაგრამ იმისათვის, რომ ეს ასე იყოს, მნიშვნელოვანია, საზოგადოების შიგნით არსებობდეს ავტონომიური სივრცეები, რომლებიც არ იქნება მართული ვიღაცის მიერ, თვითონ დაუწესებენ თავიანთ თავს კანონს. აქ იგულისხმება არა მარტო ფორმალური კანონები, არამედ სულისკვეთება, ვთქვათ, კორპორაციული სიამაყე, ღირებულებები…
ისტორიულად, თავისუფალ, დემოკრატიულ საზოგადოებებში ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ისტორიული ავტონომიური სფერო, რომელიც ზოგადად საზოგადოების თვისუფლების ხარისხზე ახდენს გავლენას, არის განათლების სფერო, ინტელექტუალური სფერო. როდესაც ვსაუბრობთ იმაზე, რამდენად თავისუფალია საზოგადოება, ერთ-ერთი (და არა ერთადერთი) მნიშვნელოვანი ინდიკატორია, რამდენად არის აკადემიური თავისუფლება, რამდენად თვისუფალია უნივერსიტეტების სფერო. ეს თავისუფლება, ავტონომიურობა, ამავე დროს, უნდა შეეხამოს იმას, რომ განათლება საზოგადო სიკეთეა, ამიტომ მასზე სახელმწიფოსაც ეკისრება პასუხისმგებლობა (რის გამოც მასზე სახელმწიფო კონტროლი ერთგვარი გამართლებაა). შესაბამისად, ეს ორი ღირებულება ერთმანეთთან შეიძლება წინააღმდეგობაში მოვიდეს. ერთი მხრივ, განათლება არის საგანმანათლებლო ორგანიზაციები, ადამიანთა გაერთიანებები, ავტონომიური სივრცეები, საინტერესო ინტელექტუალური ცხოვრება, მეორე მხრივ, არის თანამედროვე სახელმწიფოს პასუხისმგებლობა იმაზე, რომ უზრუნველყოს მთლიანად საზოგადოებაში განათლების დონე და, ამ პასუხისმგებლობასთან ერთად, გარკვეული კონტროლის მექანიზმები ჰქონდეს. ბუნებრივია, რომ ეს პოტენციური წინააღმდეგობა გარდუვალია, თუკი ამ ორივე ღირებულებას (სახელმწიფოს პასუხისმგებლობას და ავტონომიის აუცილებლობას) ვაღიარებთ. შემდეგ უკვე საკითხი დგება იმაზე, თუ რა შემთხვევაში გვაქვს, მე ვიტყოდი, ისეთი მახინჯი სახის წინააღმდეგობა, როგორიც დავინახეთ ახლა და სხვა შემთხვევებშიც, რომლებიც ბოლო წლებში მოხდა (პირველი იყო თავისუფალი და აგრარულის შემთხვევა, შემდეგ შაჰინის სკოლა და სხვ.). ალბათ, ძალიან მნიშვნელოვანია, თუ რამდენადაა დამკვიდრებული საზოგადოებაში ეს ორი ვითარება, სახელმწიფოში — კანონის უზენაესობის სულისკვეთება.
ჩვენ შეიძლება, ფორმალურად, შევიმუშაოთ სწორი ინსტიტუციური მექანიზმები, კერძოდ — თუნდაც სახელმწიფო აღიარებდეს ავტონომიას, თუკი ის პასუხისმგებლობას იღებს განათლების სისტემაზე გარკვეული თვალსაზრისით, ბუნებრივია, ჩართულია ხარისხის კონტროლის მექანიზმში. საზოგადოება მისგან ელის ამ ჩართულობას, მაგრამ როდესაც ხელისუფლებას კონტროლის ეს მექანიზმები აქვს, სამწუხაროდ, შემდგომში მათი ბოროტად გამოყენების საშუალებაც აქვს, პოლიტიკური მიზნით. როგორ მივაღწიოთ იმას, რომ ეს მექანიზმები სახელმწიფოს მხრიდან ბოროტად არ იყოს გამოყენებული? სამწუხაროდ, ეს მხოლოდ ცალკე აღებულ, განათლების სფეროში ჩართულ ადამიანებზე არ არის დამოკიდებული, არამედ მთლიანად საზოგადოებაზე, პოლიტიკურ ტრადიციასა და კულტურაზე, საზოგადოების განწყობაზე — რამდენად აპატიებს სახელმწიფოს იმას, რომ ასეთ საჭირო და მნიშვნელოვან პროცედურებს ბოროტად იყენებს და მათ პოლიტიზაციას ახდენს.
ბოლო წლების ნეგატიური გამოცდილება შერეულ სურათს გვაძლევს. შავი ზღვის უნივერსიტეტის ამბავი შედარებით ოპტიმისტურია, ჩანს, რომ საზოგადოებრივმა რეაქციამ აიძულა ხელისუფლება, უკან დაეხია და ამ საკითხის მოგვარებაზე ეფიქრა და არა პირიქით — საქმის გაფუჭებაზე. უფრო ადრე, თავისუფალი და აგრარული უნივერსიტეტების საქმეც „ჰეფი ენდით“ დამთავრდა, ანუ საზოგადოებრივმა ზეწოლამ გარკვეული როლი შეასრულა, რომ სახელმწიფოს უკან დაეხია… მსგავსი მექანიზმები რომ არ იყოს გამოყენებული, დიდწილად, დამოკიდებულია სწორედ საზოგადოების აქტივობაზე, პროფესიულ სოლიდარობაზე სხვადასხვა უნივერსიტეტებს შორის — დაიცვან აკადემიური თავისუფლება და ზოგადად, სოლიდარობაზე თავისუფლებისთვის. სამწუხაროდ, ბოლო წლების საქართველოში არის როგორც „ჰეფი ენდით“ დამთავრებული ამბები საუნივერსიტეტო ავტონომიის დაცვის საკითხში, ასევე ნეგატიურიც.
იმისათვის, რომ ჩვენ დავიმსახუროთ თავისუფლება ზოგადად და, კონკრეტულად, ისეთ საზოგადოებაში ცხოვრება, სადაც არსებობს ინტელექტუალური ავტონომია, საგანმანათლებლო დაწესებულებების ავტონომია, ეს დამოკიდებულია, რა თქმა უნდა, როგორც იმ ადამიანების სოლიდარობაზე, ვინც ამ სფეროში მუშაობს, ისე მთლიანად საზოგადოების განვითარების დონეზე.
გიორგი ასათიანი: მინდა სამართლებლივი პერსპექტივიდან გავამახვილო ყურადღება. ცხადია, სახელმწიფოს როლი განათლებასთან მიმართებაში ძალიან დიდია. პირველ რიგში, ძალიან ბევრი სასიცოცხლო სამართლებრივი აქტი აღიარებს განათლების უფლებას, როგორც ფუნდამენტურ უფლებას და ამას განამტკიცებს საქართველოს კონსტიტუციაც — ყველას აქვს განათლების მიღებისა და მისი ფორმის არჩევის თვისუფლება. თუმცა, განათლების უფლება არ უნდა იყოს გაგებული ისე, რომ ეს არის ადამიანის უფლება — მიიღოს ან არ მიიღოს განათლება. კონსტიტუციის 35-ე მუხლში მკაფიოდაა ჩამოყალიბებული, ზოგადად, სახელმწიფო ვალდებულებები განათლებასთან მიმართებაში. სახელმწიფოს ეკისრება გარკვეული ვალდებულებები სკოლამდელი და ზოგადი განათლების დაფინანსებასთან დაკავშირებით, საერთაშორისო განათლების სისტემასთან ჰარმონიზაციასთან მიმართებაში და, ასევე, სახელმწიფოს როლი დიდია განათლების ხარისხის კონტროლთან მიმართებაში. თუმცა, ხშირად მექმნება შთაბეჭდილება (და ესეც ამ მოვლენებიდან გამომდინარეობს), რომ სახელმწიფო, განათლებასთან მიმართებაში, აღიქმება, როგორც მაგიდაზე მუშტის მრტყმელი გარკვეული ინსტიტუტი, რომელიც ძალიან ხშირად სადამსჯელო ღონისძიებებს ატარებს და თავის უფლებამოსილებას სხვადასხვა იარაღად იყენებს განათლებასთან მიმართებაში. მაშინ, როდესაც კონსტიტუციის 35-ე მუხლის მე-4 ნაწილი პირდაპირ მიუთითებს სახელმწიფოს ვალდებულებას, მხარი დაუჭიროს საგანმანათლებლო დაწესებულებებს, მათი საქმიანობის ფარგლებში. სახელმწიფოს როლი არის არა მხოლოდ ის, რომ გააკონტროლოს, გარკვეული სანქციები გაატაროს და დასაჯოს ისინი, არამედ მაქსიმალურად შეუწყოს ხელი სასწავლო დაწესებულებებს, რომ მათ უფრო ეფექტურად განახორციელონ თავიანთი საქმიანობა. თუმცა, ბოლო მოვლენებიდან გამომდინარე, ხშირ შემთხვევაში, სახელმწიფო სადამსჯელო მექანიზმად გვევლინება ხოლმე და ხელშეწყობის ხარისხი უფრო ნაკლებია, ვიდრე სანქციების გატარებასთან მიმართებაში, რაც ძალიან ცუდად აისახება განათლების სისტემაზე.
მოამზადა მაკა ყიფიანმა
