ნიკოლოზ ბარათაშვილის შემოქმედებაში სამყაროსთან კონტაქტის რომანტიკული იდეალია გამოვლენილი. მისი თითქმის ყველა ქმნილება უშუალოდ ნაგრძნობ-ნაფიქრითაა ნასაზრდობი. უფერული ყოველდღიურობისადმი პროტესტის გრძნობით განწყობილი პოეტი „იდეალურ სიმართლეს“ დაეძებდა და მას საკუთარი სულის მოძრაობაზე მიყურადებით პოულობდა. ქართველი რომანტიკოსის ქმნილებებში უაღრესად ინტიმური განცდები და კერძო-პირადული მოტივები ფართო განზოგადებულობის სიმაღლემდეა აყვანილი. სწორედ ამ მომენტითაა განპირობებული მისი შემოქმედების ზოგადსაკაცობრიო ღირებულება.
პიროვნული განცდების ზოგად მასშტაბებამდე განვრცობის თვალსაზრისით, უაღრესად საყურადღებოა სიყვარულის ბარათაშვილისეული გაგება. ალბათ შევცდებოდით, თუ ვიტყოდით, რომ პოეტის ლირიკაში სამიჯნურო განცდები მხოლოდ მისი ტრფიალების ობიექტებს უკავშირდება და ცხოვრების რეალისტურ-სენტიმენტალურ ასპექტს გამოხატავს. თავის წერილში „ნიკოლოზ ბარათაშვილი“ გალაკტიონ ტაბიძე აღნიშნავდა: „ბარათაშვილის სული ოცნებობს ქალის მშვენიერ სულზე… ამ ლექსებში, ამ შავ ლაბირინტში, შორს, დაუსრულებელ სილაჟვარდეში მოსჩანს სათაყვანებელი ლანდი ბეატრიჩესი, მუდმივად სასურველი და მუდამ მიუღწეველი იდეალი, ციური, ღვთაებრივი სილამაზე, ჰაეროვანი, უსხეულო ლანდი შორეული ქალის, შექმნილი სინათლისა, ალის და სურნელებისგან, ღრუბელი, ოცნება, ანგელოსთ ქვეყნის ანარეკლი. ამ ქალს ბარათაშვილის ლექსში არ აქვს სახელი, მაგრამ შეიძლება განა ამ ბეატრიჩეში, ან ლაურაში დავინახოთ რომელიმე ქალწული ან ახალგაზრდა ქალი, რომელიც მხურვალე გრძნობით უყვარდა მგოსანს სინამდვილეში? ბარათაშვილის ბიოგრაფები ამის შესახებ არაფერს არ გვეუბნებიან, მაგრამ ამ აზრის დადებითად მიღება ძალიან რომანტიული იქნებოდა“.
გალაკტიონის ამ ნააზრევში ნათლადაა მითითებული მშვენიერების იდეალისკენ ლტოლვის ხასიათი. ქალი ბარათაშვილის პოეზიაში მისტიკური თვისებებითაა აღვსილი. ინდივიდში გამოვლენილ ღვთაებრივ სხივს, სიყვარულის მეშვეობით, „ანგელოსთა ქვეყანაში“ გადაჰყავს პოეტი.
ქართველი რომანტიკოსის სატრფიალო ლირიკაში არაა გადმოცემული რეალისტური სახე ქალისა, რომელთანაც პოეტს სასიყვარულო განცდები აკავშირებდა. ბარათაშვილის რომანტიკული მსოფლმხედველობა მკვეთრად უპირისპირდება ამქვეყნიურ რეალობას და თავშესაფარს საკუთარი პოეტური წარმოდგენების სამყაროში პოულობს. ასეთ გარემოში მკვეთრად იკარგება რეალიზმი ცხოვრებისეული პროზისა და, მის ნაცვლად, შემოდის ძიება სასურველი ქვეყნისა (რომელიც არსებითად განასახიერებს ადამიანის გაუცნობიერებელ სწრაფვას დაკარგული სამოთხისაკენ). სამყაროს ასეთი აღქმა საერთოდ დამახასიათებელია რომანტიკული მსოფლმხედველობისათვის. „არ მომწონს, როცა ლექსი ნამდვილ ქვეყანასთან არის დაკავშირებული. სინამდვილის დამაბეჩავებელ პირობებს რომ გაექცე, თავშესაფარი ფანტაზიის სამეფოში უნდა ეძიო,“ – წერს ერთ-ერთი გერმანელი რომანტიკოსი, ჰიუგო კი აღნიშნავდა: „ადამიანის სულს ჩვენს დროში უფრო მეტად სჭირდება იდეალი, ვიდრე რეალობა“. ბარათაშვილის სუბიექტურად წარმოდგენილ სამყაროში ჩნდება ქალის ხატება, მაგრამ იგი არა ჰგავს პოეტის ტრფიალების არც ერთ ობიექტს. ეს არის ღვთიური შუქით გასხივოსნებული სახე არაამქვეყნიური ასულისა, იგი არის ფანტაზიის ქალი, ქალი-იდეა, აბსოლუტური მშვენიერების ნიშნით აღბეჭდილი. რეალობაში იდეალური არსების ძიება ისევე ამაოა, როგორც წუთისოფელში – პოვნა სასურველისა. მაგრამ ხელოვნებაში მაინც არსებობს იგი – მარადქალური საწყისი, რომელიც შეგვახსენებს, რომ ღვთიური სხივი „თვლემს“ ყველა არსში, პოტენციურად არსებობს ყველა მანდილოსანში, მაგრამ წუთისოფლის ქაოსში ვერ გამოვლინდება. ბარათაშვილის პოეზია სწვდება ამ ღვთიურ სხივს და თავისი სატრფოსადმი მიძღვნილ ლექსებში გამოავლენს და განაზოგადებს მარადქალურ მშვენიერებას, რასაც პოეტის დაუხმარებლად სხვა ადამიანი ვერ იხილავდა. სწორედ ეს აღმოჩენა, ეს უმაღლესი სიმართლე აღაფრთოვანებს ყოველი დროის მკითხველს.
ნიკოლოზ ბარათაშვილის სულიერმა მემკვიდრემ, გალაკტიონმა, მკაფიოდ განმარტა, რომ ქართველი რომანტიკოსის შემოქმედებაში იდეალური ქალის ხატება სიმბოლურ ხასიათს ატარებს. სიყვარული პოეტის ლირიკაში კოსმიური მასშტაბებითაა განვრცობილი და ფილოსოფიურ დატვირთვას იძენს, რითაც ბარათაშვილი იდეურად ენათესავება მსოფლიო კლასიკოსთა, დანტესა და პეტრარკას, მსოფლმხედველობას. ეს ნათესაობა კი მათი შემოქმედების საერთო საფუძველზე მიუთითებს.
ბარათაშვილისთვის ქალისადმი ტრფობა აბსოლუტური იდეალის კონკრეტული გამოვლინებაა. სიყვარულს პოეტი მარადიული ჭეშმარიტების წვდომას უკავშირებს. სიყვარულის გზით ღმერთთან ზიარების თვალსაზრისი სათავეს იღებს ბიბლიაში, „ქებათა ქებაში“, სადაც ორი საპირისპირო სქესის სიყვარულია გამოვლენილი, მაგრამ , როგორც წესი, ეს მიჯნურობა სიმბოლური მნიშვნელობის შემცველია და პირობით ხასიათს ატარებს.
ქებათა ქებაში გამოხატულია ადამიანის უფლისაკენ სწრაფვის იდეა. საღვთო სიყვარულის იდეას ფილოსოფიური ხასიათი ეძლევა პლატონის რელიგიურ ფილოსოფიაში. სიყვარულის პლატონური მოძღვრების თანახმად, რაკი ხილული, მატერიალური სამყარო არის ცვალებადი და ხრწნადი, მასში ჭეშმარიტ მშვენიერებას ვერ ვიპოვით. აბსოლუტური მშვენიერება უცვლელ იდეათა მარადიულ სამყაროშია. მისკენ სწრაფვა არის სწორედ სიყვარული. ეს იგივეა, რაც ღვთისაკენ სწრაფვა. პლატონი სიყვარულის სხვა სახეობებსაც იხსენიებს. ერთი ამგვარი სახეობაა ჭეშმარიტი მშვენიერებისკენ თანდათანობითი, საფეხურებრივი სვლა. პლატონის მოძღვრება საფუძვლად დაედო სიყვარულის ნეოპლატონურ მოძღვრებას, ხოლო ამ უკანასკნელმა, პლატონის მოძღვრებასთან ერთად, ზეგავლენა მოახდინა ფსევდო-დიონისე არეოპაგელზე, რომელმაც საბოლოოდ ჩამოაყალიბა სიყვარულის ქრისტიანული მოძღვრება.
რუსთაველის აზრით, წმინდა, ამაღლებული ქალ-ვაჟური სიყვარული არის საღვთო სიყვარულის ბაძვა. „ვეფხისტყაოსანში“ ასახული სიყვარულის ამბავი უფლისადმი ტრფიალების ალეგორიაა.
აღორძინების პერიოდის ქართულ მწერლობაში (VII-VIIIსს) საღვთო სიყვარულის თეორია გამოვლინდა არჩილის, ვახტანგ მეექვსის, დავით გურამიშვილის ნაწარმოებებში. მათ შემოქმედებაში ქალ-ვაჟს შორის მიჯნურობა მოიაზრებოდა, როგორც ღვთის სიყვარული.
დავით გურამიშვილისთვის ადამიანური სიყვარული ღვთის ტრფობას ეთანაბრება, მიწიერ მიჯნურობაში ის ღვთაებრივ სიყვარულს განჭვრეტს. ქალის სიყვარული არის შუამავალი პიროვნების უფალთან ზიარებისა. ამ თვალსაზრისით, უაღრესად საინტერესოა გურამიშვილის ლექსი „ზუბოვკა“. პოეტი წარმოგვიდგენს ქალისადმი ტრფიალებას, მაგრამ მოულოდნელად რეალური ქალი ქრისტედ იქცევა, სიყვარული გადადის მისტიკურ-ალეგორიულ ტრფიალებაში. აქ მიჯნურობა სცილდება მიწიერ ზღვარს და უფალს მიემართება.
დანტეს „ღვთაებრივ კომედიაში“ ბეატრიჩე არის მეგზური ღმერთის დასანახად. იგი ღვთის გამოცხადებაა. ნოვალისის სატრფო – სოფი კიუნი „ღამის მზეა“, მის შუქს მიჰყავს პოეტი ქრისტესთან, რომელიც სულის მხსნელი და მარადიული კოსმიური ძალაა.
რომანტიკოსებისათვის სიყვარულის ნეოპლატონური გაგება განსაკუთრებით ახლობელი და მისაღები აღმოჩნდა. უპირისპირდებოდნენ რა მიუღებელ რეალურ სინამდვილეს, იდეალს წარმოდგენების ქვეყანაში დაეძებდნენ. რომანტიკოსებმა სიყვარულს ხორციელების სამოსელი შემოაძარცვეს და სულიერებას დაუქვემდებარეს. სიყვარული მათთვის აბსოლუტური იდეალის გამოვლინებაა. რაკი ოცნების სფერო რომანტიკოსებისათვის უმაღლეს სინამდვილეს განასახიერებს, ქალი მათ შემოქმედებაში შორეული ზეციური არსებაა, რომელშიც შეცოდებამდელი ევას სულიერი სინათლეა ჩაღვრილი. იგი, ღვთისმშობლის მსგავსად, უხრწნელი სიქალწულითა და სიწმინდითაა მოსილი.
ქალისადმი თაყვანისცემას ევროპულ ლიტერატურაში თავისი რელიგიური საფუძვლები ჰქონდა. ქალის კულტის ქართული ვარიანტი კი, მართლმადიდებლური ქრისტიანობის ფესვებიდანაა ამოზრდილი. აღნიშნავდა რა ვეფხისტყაოსანში მანდილოსნისადმი უსაზღვრო თაყვანისცემას, კორნელი კეკელიძე წერდა: „ყველაფერი ეს შესაძლებელი და მოსალოდნელი იყო იმდროინდელ საქართველოში, სადაც ქალში ხედავდნენ არა „ბოროტების საწყისს“, ევას, როგორც დასავლეთ ევროპაში, არამედ „ბოროტების დამთრგუნველს – იესოს დედას“, იმ ღვთისმშობელს, რომლის წილხვდომილად, რუსთაველის ეპოქის დასაწყისში, გამოცხადებულ იქნა საქართველო მწერლობაში. ეს მოსალოდნელი იყო საქართველოში, რომლის განმანათლებლად, ნინოს სახით, ქალი იყო აღიარებული“. მე-12 საუკუნეში ქალის კულტის წარმოშობა განაპირობა, აგრეთვე, თამარ მეფისადმი უსაზღვრო რელიგიურმა თაყვანისცემამ.
„ვეფხისტყაოსანში“ წარმოდგენილი ქალები ღვთაებრივ შუქს ასხივებენ და მარადიულ, უჭკნობ მშვენიერებას განასახიერებენ. რუსთაველი მათში აღადგენს პირვანდელ ღვთიურ ნათელს, უმაღლეს სულიერებას.
ბარათაშვილის შემოქმედებაში აბსოლუტური იდეალი გამოსხივდება ამქვეყნად, ამიტომ „მის უტკბილეს არც თუ არის სასუფეველი“. უმაღლესი სიყვარული მშვენიერებაა, ზეციური სიკეთეა, რომელიც მიწიერ სამყაროსაც მსჭვალავს. ბარათაშვილი უფლისმიერ მშვენიერებას ხედავს სატრფოში, მის თვალებში პოეტი ჭვრეტს სამოთხეს. იგი ზეციური, ჰაეროვანი, ხელშეუხებელი ასულია, კონკრეტულში იდეალურის გამოვლინებაა.
სიყვარულის გზით აბსოლუტამდე ამაღლების თვალსაზრისით, უაღრესად საყურადღებოა რთული შინაგანი მოძრაობის გამომხატველი ლექსი „არ უკიჟინო, სატრფოო“. ლექსის მიხედვით, „მოკვდავსა ენას არ ძალუძს უკვდავთა გრძნობათ გამოთქმა“. ბარათაშვილის აზრით, სიყვარული ღვთაებრივი, უკვდავი გრძნობაა, რომლის გამოხატვა ადამიანური ენით შეუძლებელია, რადგან ღმერთის მდგომარეობა არის ისეთი დუმილი, რომელსაც „ზეშთასოფლისა მათისა ხელოვნებისა საიდუმლოებაში უმეცრებისა გამო დუმილით ჰყოფენ პატივცემულს“ (პეტრე იბერიელი). ამ ღვთაებრივ სიყვარულთან წილნაყარი გრძნობა უკვდავებით იმსჭვალება და დუმილში განიცდება. ამ განცდას გამოხატავს ნიკოლოზ ბარათაშვილი, როცა წერს: და ჩემთა გრძნობათ შენდამი ვერ დასდვან კაცთა სახელი.
ბარათაშვილის ლექსში სიყვარული სცილდება ორი არსების ტრფობას და მთელ კოსმოსში განეფინება. ეს ისეთი მისტიკური გრძნობაა, როცა პოეტი თავს სამყაროს ნაწილად შეიცნობს, უერთდება მის მთლიანობას და, უსაზომო სიკეთის ენერგიით ავსებული, ადამიანური შეზღუდულობის გარღვევისაკენ მიისწრაფვის:
„მინდა მზე ვიყო, რომ სხივნი ჩემთ დღეთა გარსა მომვავლო,
საღამოს მისთვის შთავიდე, რომ დილა უფრო ვაცხოვლო,
მინდა, რომ ვიყო ვარსკვლავი, განთიადისა მორბედი,
რომ ჩემს აღმოსვლას ელოდენ ტყეთა ფრინველნი და ვარდი.“
ლექსში სიყვარულის კოსმიური მასშტაბები კონკრეტული ქალისადმი მიმართული გრძნობების პრიზმიდანაა დანახული. სიყვარული განფენილია როგორც მთელ სამყაროში, ასევე ადამიანში და ყოველ არსში, ამიტომ პოეტისათვის კონკრეტული ქალვაჟური ტრფიალება საყოველთაო სამყაროსეულ ძალასთანაა გაიგივებული. კოსმოსის ფარულ აზრს ადამიანი საკუთარი სულის გამოკვლევით ჩასწვდება, რამეთუ მასში არავითარი ისეთი სასწაული, არაჩვეულებრივი არ არის, ადამიანში რომ არ იყოს ჩადებული. პოეტის სიყვარული აბსოლუტურის კერძო გამოვლინებაა, კერძო კი აბსოლუტთანაა გათანაბრებული.
პოეტი გრძნობს, რომ სიყვარული, როგორც კოსმიური ფენომენი, სამყაროს ერთობის დიდი პრინციპია, უნივერსალური ჰარმონიის, სიკეთისა და მშვენიერების წყაროა. კოსმოსის შინაგან კანონებსა და ურთიერთობებს სიყვარული აწესრიგებს. ბუნებაში არსებული მოვლენები ერთმანეთთან იდუმალი ძაფებითაა დაკავშირებული და მთლიანობისკენ მიისწრაფვის:
„რომ მხოლოდ მზისა ციაგი მის დილის ნამსა იშრობდეს
და ერთად შესხივებულნი, შვებას მიჰფენდნენ სიცოცხლეს,
არეს ავსებდნენ სიამით, მცენარეთ განმაცხოვებლად,
იყვნენ მარადის უხსნელად, სოფლისა განსათავებლად.“
არსებითად იმავე აზრის გამომხატველია ლექსი „ჩინარი“. აქაც ბუნების სხვადასხვა მოვლენას შორის კონტაქტის საფუძველია დანახული, რომლითაც სამყაროს მრავალფეროვნება, საგანთა სიმრავლეა გამთლიანებული:
„მრწამს, რომ არს ენა რამ საიდუმლო,
უასაკთაც და უსულთ შორის
და უცხოველეს სხვათა ენათა არს მნიშვნელობა მათი საუბრის.“
ეს ენა სიყვარულია. სამყაროს ნაწილთა ერთმანეთისაკენ ლტოლვას „საღმრთო ტრფიალება“ განაპირობებს. ბარათაშვილის სულიერი მემკვიდრე ვაჟა-ფშაველა ბუნების სხვადასხვა მოვლენის დიალექტიკურ კავშირს წარმოგვიდგენს, როცა წერს:
„ხევი მთას ჰმონებს, მთა – ხევსა,
წყალნი – ტყეს, ტყენი – მდინარეთ,
ყვავილნი – მიწას და მიწა –
თავის აღზრდილთა მცინარეთ.“
განიცდის რა სიყვარულის ყოვლისმომცველ გრძნობას, ბარათაშვილი იმუხტება სიკეთის უზარმაზარი ენერგიით, რომლის დატევა შეუძლებელია ერთი ადამიანის არსებაში. პოეტი უნივერსალური სიკეთის თესვის სურვილითაა აღვსილი, ეს კი ადამიანური შესაძლებლობის უნარს აღემატება და უხილავი სამყაროს წვდომის სურვილს უთანაბრდება. ლექსში „შემოღამება მთაწმინდაზედ“ პოეტის ტრაგიკული განცდა გამოვლინდა სიტყვებით: „აწცა რა თვალნი ლაჟვარდს გიხილვენ, მყის ფიქრნი შენდა მოისწრაფვიან, მაგრამ შენამდინ ვერ მოაღწევენ და ჰაერშივე განიბნევიან“. მას შემდეგ ეძებდა ბარათაშვილი ნუგეშს, რათა „მწუხრი გულისა, სევდა გულისა“ გაექარწყლებინა. პოეტს თითქოს „გაუთენდა დილა მზიანი“, ერთბაშად გადაეხსნა გრძნობისა და გონების ლიბრი და მიხვდა, რომ სამყაროს უსასრულობის წვდომა შესაძლებელი იყო სიყვარულის ყოვლისმომცველი გრძნობის მეოხებით, სწორედ იგია ზეციური სხივი, მიწიერში გამოვლენილი, იმის დასტურად, რომ ადამიანი ღვთაებრივი არსებაა, უფლის ხატი და მსგავსი. ადამიანი კოსმიური არსებაა და, როცა იგი ღვთაებრივი ძალით იმუხტება, გამოავლენს ისეთ უნიკალურ შესაძლებლობებს, რომელიც ცხოვრებისეულ ყოველდღიურობაში მისთვის დამალულია.
ბარათაშვილის ლექსში სიყვარული სამყაროს მამოძრავებელი ძალაა, იგი უდიდესი სინათლეა. როცა სული სიყვარულითაა სავსე, უკიდეგანოა მისი ხედვის თვალსაწიერი. ამ ღვთიური გრძნობის კანონებით მცხოვრები ადამიანი დედამიწის არტახებით არ იბორკება, იგი მუდამ წუთისოფლის მიღმა იყურება, მისი მზერა უსასრულობას სწვდება.
სიყვარულის აბსოლუტური ძალის შეცნობა ბარათაშვილში იწვევს თავისუფლების ნეტარ განცდას, მთელ კოსმოსში „მოგზაურობის“ წყურვილს, რასაც ბუნებრივად ერწყმის სამყაროში უნივერსალური სიკეთის გამოვლენის სურვილი. საამისოდ კი, შეუძლებელია ადამიანს ეყოს თავისი თავი… და ისევ ხმიანდება ბარათაშვილის გრძნობები ვაჟა-ფშაველას შემოქმედებაში თავისებური პოეტური ფორმით, რადგან ეს განცდა საზიაროა ყოველი დროისა და ეპოქის გენიოსისათვის:
„რამ შემქმნა ადამიანად?
რატომ არ მოველ წვიმადა,
რომ ვყოფილიყავ მუდამა
ყვავილთ გულ-მკერდის მძივადა.“
ბარათაშვილის ტრფიალება ქალისადმი არ არის მარტივი, ხორციელი გრძნობა. პოეტის „სულის წადილი“ არ არის „სიყვარული სხვათაებრ“, იგი იმ პიროვნებათა ხვედრია, რომელთაც, საკუთარი თავის მსხვერპლად შეწირვით, სხვათათვის გზის განათების სურვილი დაუსახავთ მიზნად. მგოსნისათვის კერძო მიჯნურობით შეიმეცნება აბსოლუტური სიყვარულის არსი, რომელთან ზიარებაც სიკეთის ქმნის მოთხოვნილებას ბუნებრივად იწვევს. ბარათაშვილისათვის სიკეთე მოყვასისათვის თავგანწირვის სურვილთანაა გაიგივებული. სიყვარულის სახელით გაღებული მსხვერპლი წარმოშობს ისეთ ღვთიურ ნათელს, რომელიც სხვებს სულს უთბობს და „მოძმეთ“ ავსებს მგოსნის კვალზე სიარულის სურვილით („ცუდად ხომ მაინც არა ჩაივლის ეს განწირული სულის კვეთება და გზა უვალი, შენგან თელილი, მერანო ჩემო, მაინც დარჩება, და ჩემს შემდგომად მოძმესა ჩემსა სიძნელე გზისა გაუადვილდეს და შეუპოვრად მას ჰუნე თვისი შავის ბედის წილ გამოუქროლდეს“). და ასე გრძელდება დაუსრულებლად თაობებში მსხვერპლად შეწირვის, სხვებისთვის გზების განათების სურვილი. ბარათაშვილის ლექსში მზე და გათენების მაცნე ვარსკვლავი სწორედ იმ სიკეთის ღვთაებრივ შუქს განასახიერებს, რომელიც უფლის მაძიებელ ადამიანშიც გამოვლინდება და რომლითაც სამყარო წონასწორობასა და ჰარმონიას ინარჩუნებს. საკუთარი თავის მსხვერპლად შეწირვით სხვათათვის სულის განათების მოთხოვნილება რჩეულთა ხვედრია, ეს იყო ბარათაშვილის მისია.
ეკატერინე მხეიძე
სსიპ წყალტუბოს მუნიციპალიტეტის სოფელ ზედა მესხეთის ბროწეულას საჯარო სკოლის ქართული ენისა და ლიტერატურის მასწავლებელი
