ზამირა კობიაშვილი
სსიპ წალკის მუნიციპალიტეტის სოფ. ოზნის საჯარო სკოლის კონსულტანტ-მასწავლებელი
მინდა გაგიზიაროთ ჩემი გამოცდილება, როგორ ვმუშაობ უცნობ ტექსტზე არაქართულენოვან მოსწავლეებთან.
უცნობ ტექსტზე მუშაობისას, უნდა გავმიჯნოთ ტექსტის წაკითხვამდე, წაკითხვისა და წაკითხვის შემდეგ შესასრულებელი აქტივობები. უცნობ ტექსტზე მუშაობის დაწყებამდე/წაკითხვამდე ან მოსმენამდე, მოსწავლე უნდა ფლობდეს გარკვეულ ცოდნასა და ტექსტზე მუშაობის უნარ-ჩვევებს, კერძოდ, უნდა იცოდეს:
- სათაურის ტიპები (შინაარსობრივი და იდეური), უნდა შეეძლოს სათაურის გააზრება;
- ტექსტის შინაარსის/თემის გააზრება;
- გააზრებული უნდა ჰქონდეს ცნება „თემის“ მნიშვნელობა, იცოდეს, რომ თემა არის ის, რაზედაც საუბარია ტექსტში /აბზაცში;
- უნდა იცოდეს ეპიზოდის, როგორც ცნების/ტერმინის მნიშვნელობა;
5.უნდა იცოდეს ეპიზოდის დასათაურების ხერხი.
ჩემი აზრით, ეს ის საბაზისო ცოდნაა, რასაც მოსწავლე უნდა ფლობდეს უცნობ ტექსტზე მუშაობისას.
ასევე მნიშვნელოვანია, უცნობ ტექსტზე მუშაობის დაწყებამდე, განსხვავებულ კონტექსტში, მოსწავლე წინსწრებით ვამუშაოთ იმ უცნობი ლექსიკის განსაზღვრულ რაოდენობაზე, რომელიც შესასწავლ ტექსტში შეხვდება. ეს საჭიროა ტექსტის განსატვირთად, ამასთან, ამ მეთოდს გამეორებისა და აღმოჩენის ფუნქციაც აქვს (მოსწავლეებს უხარიათ, როცა იმ სიტყვებს წააწყდებიან, რომელზეც წინა გაკვეთილებზე იმუშავეს).
განვიხილოთ თითოეული მათგანი:
-
წაკითხვამდე/მოსმენამდე განსახორციელებელი აქტივობები
♦ წინმსწრები მუშაობა ლექსიკაზე
ტექსტის გააზრება ტექსტის შენაარსის გაგებიდან იწყება. თუ ტექსტში ბევრი უცნობი სიტვაა, მასზე მუშაობა საგაკვეთილო პროცესის დიდ დროს წაიღებს და მოსწავლეებსაც გადაღლის, ამიტომ მიზანშეწონილია ტექსტის განტვირთვა, რომ წაკითხვამდე დამუშავდეს უცნობი ლექსიკის გარკვეული რაოდენობა.
უცნობი სიტყვის ამოცნობა კონტექსტზე დაყრდნობით ერთ-ერთი საუკეთესო ხერხია, მაგრამ კონტექსტი ყოველთვის არ იძლევა ამის საშუალებას, თან გასათვალისწინებელია მოსწავლეთა უნარები და მზაობა ამ ამოცანის შესასრულებლად. ფუჭი რომ არ გამოგვივიდეს მცდელობა, მოსწავლეებს გავუმარტივოთ დავალება.
ყველა მასწავლებელმა იცის, ენის ფლობის რა დონეზე არიან მისი მოსწავლეები და რა უნარები აქვთ უცნობი ლექსიკის ამოსაცნობად. ამიტომ, ვიდრე უცნობ ტექსტზე დავიწყებთ მუშაობას, ტექსტიდან ამოვკრიბოთ ის სიტყვები, რომელთა მნიშვნელობა მოსწავლეებმა არ იციან და ვერც ფუძით, ვერც კონტექსტით ვერ გაშიფრავენ. ამ სიტყვების გამოყენებით შევადგინოთ წინადადებები წასაკითხი ტექსტისაგან განსხვავებულ კონტექსტში იმგვარად, რომ მოსწავლეები მათ მნიშვნელობებს წინადადების შინაარსიდან გამომდინარე მიხვდნენ. მას შემდეგ კი, რაც საკუთარი ძალებით გაშიფრავენ სიტყვას, ვამსჯელოთ, რა ხერხი გამოიყენეს ამოცანის შესასრულებლად. მაგ., მოსწავლეებმა უნდა გამოიცნონ „გაღმა“ და „გამოღმა“, რომელიც გვხვდება გ. ჩოხელის მოთხრობაში „მგელი“. ჩვენი სოფლის მიდამოები კარგად იციან მოსწავლეებმა. ვითვალისწინებ რა მათ ცოდნას, წინადადება, დაახლოებით, იქნება ამგვარი: „ჩვენი სკოლის წინ დიდი მინდორია. მინდვრის შუაში მოედინება პატარა მდინარე. მდინარის გაღმა სოფელი ბერთაა, მდინარის გამოღმა კი – ჩვენი სოფელი“. ამოსაცნობი სიტყვების მნიშვნელობებს მოსწავლეები წინადადების კონტექსტიდან ადვილად გაარკევენ. ამასთან, თანდათან დაეუფლებიან კონტექსტიდან სიტყვის ამოცნობის სტრატეგიას, ლოგიკურ აზროვნებას, დასკვნის გამოტანას. ამგვარად, ჩვენ შევძლებთ წასაკითხი ტექსტის განტვირთვას იმ უცნობი სიტყვებისაგან, რომელთა ამოცნობაც ვიცით, რომ გაუჭირდებათ ტექსტის დამუშავებისას.
♦ სათაურის გააზრება
წინარე ცოდნა და მზაობა საძირკველია ძველზე ახალი ცოდნის დასაშენებლად, ამიტომ, გაკვეთილის ეს ფაზა, შეიძლება ითქვას, კიდეც განსაზღვრავს იმას, თუ როგორ წარიმართება გაკვეთილის შემდგომი ეტაპები.
მოსწავლეებმა იციან, რომ სათაური შეიძლება მიგვანიშნებდეს ტექსტის თემაზე (რაზეა, ვისზეა ტექსტი) ან ტექსტის იდეაზე (რა უნდა გვითხრას მწერალმა) და ასახელებენ ორივე ტიპის სათაურს მათთვის ნაცნობი მოთხრობიდან, ზღაპრიდან, მულტფილმიდან, მაგ., „ფიფქია და შვიდი ჯუჯა“ შინაარსობრივი სათაურია, „უტკბესი და უმწარესი“ – იდეური და მსჯელობენ საკითხის გარშემო.
♦ „5 სიტყვის აქტივობა“
ამ აქტივობას ვიყენებთ უცნობი ტექსტის სათაურის გამოსაცნობად და ვიწყებთ მოსწავლეთა გამოწვევას, მათი შინაგანი ძალების გააქტიურებას. დაფაზე ვწერთ ან ბარათებით ვურიგებთ ხუთ სიტყვას, რის მიხედვითაც უნდა გამოიცნონ წასაკითხი ტექსტის სათაური, თემა – რაზეა, რას უნდა მოგვითხრობდეს წასაკითხი ტექსტი, მაგ., 1. თაგვები, 2. კაკალი, 3. სხვენი, 4. ბაბუა სოლომონი და ბებია სალომე, 5. ზეიმი (სიტყვები რ. ინანიშვილის მოთხრობისთვის „ზეიმი სხვენში“).
ეს არის იდეების გენერირების შესანიშნავი მეთოდი. მოსწავლეები ასახელებენ მათთვის ჯერ კიდევ უცნობი ტექსტის სათაურის საკუთარ ვერსიებს. სათაურთან დაკავშირებით, კლასში შეიძლება სხვადასხვა აზრი წარმოიშვას, რასაც მათი არგუმენტირებული მსჯელობა მოჰყვება. მოსწავლეთა იდეებს მასწავლებელი დაფაზე წერს, შემდეგ კი ხმამაღლა კითხულობს წასაკითხი ტექსტის სათაურს. მოსწავლეებისთვის ცხადი ხდება, ვისი მოლოდინი გამართლდა.
ეს აქტივობა იმითაც არის კარგი და საინტერესო, რომ მოსწავლეებს ფანტაზიას უღვივებს, ისინი ასახელებენ მათთვის ჯერ კიდევ უცნობი ტექსტის თემას, მთელ ამბავს ყვებიან და პერსონაჟებსაც კი „ხედავენ“.
შემდეგი ეტაპი უცნობი ტექსტის სათაურის გააზრებაა – როგორი ტიპის სათაურია – შინაარსობრივი თუ იდეური. მსჯელობენ, რატომ ფიქრობენ ასე. პასუხს გაკვეთილის ბოლოს გაიგებენ.
-
ტექსტის წაკითხვისას შესასრულებელი აქტივობები
მას შემდეგ, რაც მოსწავლეები გამოიცნობენ სათაურს, მასწავლებელი კითხულობს ტექსტს და სვამს ძირითად კითხვებს, რითაც ამოწმებს, ადეკვატურად გაიგეს თუ არა მოსწავლეებმა ტექსტის შინაარსი. შემდგომი ეტაპი უცნობ სიტყვებზე მუშაობაა. ტექსტი, წინსწრების მუშაობით, განტვირთულია ისეთი უცნობი ლექსიკისგან, რომლის ამოცნობა, როგორც აღვნიშნეთ, მოსწავლეებს გაუჭირდებოდათ. მასწავლებელი ტოვებს იმ სიტყვებს, რომელთა მნიშვნელობის გასარკვევად მოსწავლეებს აქვთ შესაბამისი მზაობა. მეთოდი — კონტექსტი, სიტყვის ფუძე, ლექსიკონი (შეიძლება მობილურის გამოყენება ლექსიკონად).
♦ მოქმედების თანმიმდევრობა
ტექსტის გასააზრებლად მნიშვნელოვანია, მოსწავლეები დაეუფლონ მოქმედების, მოვლენათა თანმიმდევრობის გააზრებას. ამას ძალიან ადვილად მივაღწევთ მარტივი კითხვებით: როგორ იწყება მოთხრობა? მერე რა მოხდა? მერე რა?… როგორ დამთავრდა მოთხრობა?ეს, ერთი შეხედვით, მარტივი კითხვები მოსწავლეებს დაეხმარება, ლოგიკურად გაიაზრონ და ერთმანეთს დაუკავშირონ ტექსტში განვითარებული მოქმედებები. ეს აქტივობა იმითაც მნიშვნელოვანია, რომ მოსწავლეს უვითარებს თხრობის, დეკლამირების უნარებს. გარდა ამისა, მოქმედების თანმიმდევრობის სტრატეგიის დაუფლება მოსწავლეებს უვითარებს ლოგიკურ აზროვნებას, მოქმედებებს შორის ლოგიკური ბმის უნარს და, შესაბამისად, მისი სხვა სიტუაციებში, სხვა საგნებში გამოყენების უნარ-ჩვევას.
♦ ეპიზოდების გამოყოფა და დასათაურება
მას შემდეგ, რაც მოსწავლეები გაარკვევენ ტექსტში მოქმედების თანმიმდევრობას, ცალკეული ამბის შინაარსიდან გამომდინარე, გამოყოფენ ეპიზოდებს და ასათაურებენ. სათაურებს მასწავლებელი წერს დაფაზე (სრულდება წყვილებში ან ჯგუფებში). რადგან მოსწავლეებმა იციან თემის, როგორც ცნების, მნიშვნელობა და ფლობენ დასათაურების უნარს, ამ ამოცანის შესრულება არ გაუჭირდებათ. თუმცა, ყველაზე მნიშვნელოვანი ისაა, რომ ისინი მსჯელობენ, კამათობენ, არგუმენტებით იცავენ საკუთარ მოსაზრებებს.
-
წაკითხვის შემდეგ შესასრულებელი აქტივობა
♦ ტექსტის გამთლიანება
ზემოთ ჩამოთვლილი აქტივობების შემდეგ, ეპიზოდების სათაურებზე დაყრდნობით, მოსწავლეები ამთლიანებენ ტექსტს. ტექსტის შინაარსს გადმოსცემენ საკუთარი სიტყვებით.
ბოლოს ვბრუნდებით უკან, ვუბრუნდებით ტექსტის სათაურს და ვამოწმებთ ჩვენს მოსაზრებებს. მოსწავლეები მსჯელობენ – მოთხრობის სათაური შინაარსობრივია თუ იდეური.
♦ ტრანსფერი: მოსწავლეებს, საშინაო დავალებად, ეძლევათ ეპიზოდების ილუსტრირება და შემდეგ მათი პრეზენტაცია (სრულდება ჯგუფურად ან წყვილებში). შესრულებული ილუსტრაციების შინაარსს გადმოსცემენ საკუთარი და არა დაზეპირებული სიტყვებით, თან ფიქრობენ, აზროვნებენ.
განვიხილოთ ეს სტრატეგიები და აქტივობები რევაზ ინანიშვილის მოთხრობის „ზეიმი სხვენში“ მაგალითზე:
რევაზ ინანიშვილი
ზეიმი სხვენში
(ადაპტირებული ტექსტი)
– მოაქვთ, ბიჭებო, მოაქვთ!
კაკლით სავსე ტომარა მოჰქონდათ პაპა სოლომონს და ბებია სალომეს სხვენში ასატანად, „მოაქვთ, მოაქვთო“, ამას კიდევ თაგვები იძახდნენ, რომლებიც იმ სხვენში ცხოვრობდნენ და ახლა ერთ ჭუჭრუტანასთან თავმოყრილები გაფაციცებით უყურებდნენ ეზოში მომავალ პაპას და ბებიას.
პაპა სოლომონმა კიბე კედელს მიაყუდა, ზედ აბობღდა და რის ვაი-ვაგლახით აიტანა ტომარა, მაგრამ ტომარა წაიქცა და კაკლებმა ჩხრიალი გაიღეს. ამ ხმაზე თაგვებს კბილები აუკაწკაწდათ, ტუჩები ააცმაცუნეს და ნერწყვი გადაყლაპეს.
– ოხ-ოხ! რა კაკალია! რა ზარივით ხმა აქვს! რა გული ექნება! – სიხარულით იძახდნენ სოროში დამალული თაგვები და თან პაპა სოლომონის წასვლას უცდიდნენ. პაპა სოლომონი კიბისკენ რომ მიბრუნდა, ცაცხანა თაგვმა ვეღარ მოითმინა, დასტაცა ერთ კაკალს პირი და გამოიქცა. თაგვები ცაცხანას დაედევნენ:
– ერთი ჩვენც გვაჩვენე, როგორი კაკალიაო.
– მე რას მომდევთ, თქვე ოხრებო, წადით და თქვენც ეცადეთო, – ბრაზობდა ცაცხანა.
როგორც იქნა, პაპა სოლომონი ძირს ჩავიდა თუ არა, თაგვები გამოვარდნენ სამალავიდან. ჯერ თითო-თითო კაკალი მოიტაცეს და გაიქცნენ. მერე იფიქრეს, სულ ჩვენი არ არის, სად მიგვაქვსო? სიხარულისგან ზედ კაკლებზე დაიწყეს კოტრიალი, თან გაიძახოდნენ:
– გაუმარჯოს პაპა სოლომონს და ბებია სალომეს! ბარაქა იმათ სახლ-კარს, რომელიც ჩვენიც არის!
წაკითხვამდე/მოსმენამდე შესასრულებელი წინმსწრები აქტივობა ტექსტის განსატვირთად
აქტივობა 1. წაკითხვამდე/მოსმენამდე შესასრულებელი წინმსწრები აქტივობა ტექსტის განსატვირთავად:
- ტომარა
ბაბუა სოლომონმა კარტოფილი ტომარაში ჩაყარა. ბოსტანში 25 ტომარა კარტოფილი მოუვიდათ.
- ჭუჭრუტანა
კარლსონი გასაღების ჭუჭრუტანიდან უყურებდა, რა ხდებოდა ბიჭუნას ოთახში.
სხვენს ერთი პატარა ჭუჭრუტანა ჰქონდა. თაგვები იქიდან ჩამოდიოდნენ და კაკალს იპარავდნენ.
- ნერწყვი გადაყლაპეს
დაბადების დღეზე დედამ ბიჭუნას ისეთი გემრიელი ტორტი გამოუცხო, რომ მის დანახვაზე კარლსონი სულ ნერწყვს ყლაპავდა.
- აბობღდა
დათვი პანტის ხეზე აბობღდა.
- დაედევნენ
ბიჭები ფეხბურთს თამაშობდნენ. წინ ერთი ბიჭი გაიქცა ბურთით, სხვები უკან დაედევნენ.
აქტივობა 2.
„5/6 სიტყვის აქტივობა“
თაგვები, კაკალი, სხვენი, ბაბუა სოლომონი და ბებია სალომე,ზეიმი
(უნდა გამოიცნონ ტექსტის შინაარსი)
ტექსტის წაკითხვისას შესასრულებელი აქტივობები
აქტივობა 1.
მოწმდება ტექსტის გაგება. მოსწავლეებმა ტექსტში რომ არ ჩაიჭყიტონ, გადაბრუნებული აქვთ ნაბეჭდი ტექსტი.
ზოგადი კითხვები: ვინ? სად? როდის? რატომ?
აქტივობა 2.
ტექსტში რომ არ ჩაიჭყიტონ, გადაბრუნებული აქვთ ნაბეჭდი ტექსტი. მოწმდება ტექსტის გაგება.
მასწავლებელი ასახელებს ან ურიგებს ბარათზე დაწერილ რამდენიმე სიტყვას. აქედან ერთ-ერთი ან რამდენიმე არ არის ტექსტში. მოსწავლეებმა უნდა გამოიცნონ ეს სიტყვა/სიტყვები: მაგ., სხვენი, კიბე, სახურავი, კედელი, ჭერი, ცაცხანა, ტომარა.
აქტივობა 3.
მასწავლებელი მოსწავლეებს ურიგებს ბარათზე დაწერილ რამდენიმე წინადადებას, მოსწავლეებმა უნდა გამოიცნონ, რომელი წინადადება არ შეეფერება ტექსტის შინაარსს, მაგალითად:
- ცაცხანამ ერთი კაკალი მოიპარა და სოროსკენ თავპირისმტვრევით გააქანა.
- ბებია სალომემ და ბაბუა სოლომონმა რის ვაივაგლახით აიტანეს კაკლით სავსე ტომარა სხვენში.
- თაგვები ბაბუა სოლომონს სოროდან ჩუმად უყურებდნენ.
ამ წინადადებებში მოსწავლეებს შეიძლება ყველა სიტყვა არ ჰქონდეთ ნასწავლი, მაგრამ გუმანით მიხვდებიან წინადადების შინაარსს.
აქტივობა 4.
უნდა გაიხსენონ მოქმედების თანმიმდევრობა: ჯერ რა მოხდა, მერე – რა….
აქტივობა 5.
წაკითხვისას – (ტექსტთან დაბრუნება) ლექსიკაზე მუშაობა. კონტექსტით ხვდებიან: ვაივაგლახით – ძლივს, ჩხრიალით – კაკლების ხმა, კბილები აუკაწკაწდათ, ტუჩები ააცმაცუნეს – გვიჩვენებენ შესაბამის მოძრაობას, დასტაცა – სწრაფად დაავლო ხელი (ვიზუალურადაც გვიჩვენებენ). უცნობი სიტყვების ამოცნობაში მასწავლებელიც აქტიურადაა ჩართული და, საჭიროების შემთხვევაში, ინტონაციით, ჟესტიკულაციით მიჰყავს მოსწავლეები სწორ პასუხამდე.
ეპიზოდების გამოყოფა და დასათაურება
- მოდიან, 2. კაკლით სავსე ტომარა, 3. ტომარა სხვენში, 4. ცაცხანა, 5. თაგვების ზეიმი
ტექსტის წაკითხვის შემდეგი აქტივობები
აქტივობა 1.
ტექსტის გამთლიანება
მოსწავლეები უბრუნდებიან ტექსტს, იხსენებენ მოქმედებათა თანმიმდევრობას და, ეპიზოდების სათაურებზე დაყრდნობით, ამთლიანებენ ტექსტს.
აქტივობა 2.
სათაურის გააზრება
მოსწავლეები მსჯელობენ, როგორია ტექსტის სათაური – შინაარსობრივი თუ იდეური.
აქტივობა 3.
ტრანსფერი
ეპიზოდის/ეპიზოდების ილუსტრირება პრეზენტაციით (საშინაო დავალებად)
P.S. შეიძლება ჩავრთოთ რაიმე სახალისო დავალება საშინაო დავალებისთვის ან კლასში შესასრულებლად, თუ დრო მოგვრჩება. მაგ., „ბარიერი“ – ცაცხანამ მოტაცებული კაკალი უნდა მიიტანოს სოროში ისე, რომ გვერდი აუაროს სხვა თაგვებს, რომლებიც ცდილობენ მისთვის კაკლის წართმევას. სორო აღნიშნულია სიმბოლოთი; ბარიერები, ანუ თაგვები – x-ით. მოსწავლეებს მდიდარი ფანტაზია აქვთ, „ბარიერი“
სახალისო აქტივობა „დაშიფრული სიტყვა“
მაგ., წინადადებიდან დაშიფრული სიტყვის/ან თუნდაც მთელი წინადადების გაშიფვრა. მოსწავლეებმა იციან/ვასწავლოთ მაიას ტომის რიცხვითი სისტემა, რომელიც ასე გამოიყურება:
წინადადებაში – „თაგვები ჭუჭრუტანიდან იყურებოდნენ“, უცნობი სიტყვაა ჭუჭრუტანიდან
სიმბოლოებით დაშიფრულია ამოსაცნობი სიტყვა. შრიფტის გასაღები მოცემულია რიცხვებთან ერთად.
იგივე აქტივობა შეიძლება არაბული ციფრებით ან სხვადასხვა გეომეტრიული ფიგურების გამოყენებით შესრულდეს, რომელსაც ხვადასხვა ფერებით გავაფერადებთ. შეიძლება დავშიფროთ მთელი წინადადებაც.
ვფიქრობ, უცნობ ტექსტზე მუშაობის ზემოთ აღწერილი სტრატეგიებით და აქტივობებით მოსწავლეებს ცოდნის სამივე კატეგორიაზე გავიყვანთ:
⇒ დეკლარატიული (საბაზისო ცოდნა): მოსწავლეებმა იციან თემის, ეპიზოდის, შინაარსობრივი და იდეური სათაურის მნიშვნელობები, ფლობენ უცნობი ლექსიკის ამოცნობის, დასათაურების სტრატეგიებს;
⇒ პროცედურული: საბაზისო ცოდნას იყენებენ ტექსტის, ეპიზოდების დასათაურებლად, ეპიზოდების სათაურებს იყენებენ ტექსტის გასამთლიანებლად, იაზრებენ ტექსტის სათაურს;
⇒ პირობისეული: შეუძლიათ შეძენილი ცოდნის ტრანსფერი – ეპიზოდების ილუსტრირება, პრეზენტაცია; ასევე, შეძენილი ცოდნის (ტრანსფერი) გამოყენება სხვა საგნებში.