საჯარო სკოლებში, IV-IX კლასების მოსწავლეებისთვის, ქვეყნის მასშტაბით, დიაგნოსტიკური შეფასება იგეგემება, რომელსაც სკოლები ინდივიდუალურად განახორციელებენ. როგორც სპეციალისტები განმარტავენ, დიაგნოსტიკური შეფასება ზეგავლენას არ მოახდენს განმსაზღვრელ (ნიშნიან) შეფასებაზე და მას მხოლოდ განმავითარებელი შეფასების ფუნქცია ექნება, რაც ხელს შეუწყობს მოსწავლეების საგანმანათლებლო საჭიროებების გაანალიზებას და შესაბამისი აქტივობების დაგეგმვას მათივე წინსვლის ხელშესაწყობად.
განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროს ზოგადი განათლების რეფორმის ფარგლებში შექმნილი დიაგნოსტიკური შეფასების ინსტრუმენტზე საუბრობს ეროვნული სასწავლო გეგმის განვითარების ექსპერტი ნიკო სილაგაძე და დეტალურად განიხილავს, რა პრობლემების გადაჭრაში დაეხმარება სადიაგნოსტიკო შეფასების ინსტრუმენტი მასწავლებლებს და რა მახასიათებლები უნდა ჰქონდეს მას. მნიშვნელოვანია ექსპერტის რეკომენდაციები იმის შესახებ, თუ როგორ გამოიყენონ პედაგოგებმა სადიაგნოსტიკო შეფასების ინსტრუმენტი და რა მიმართებაშია ის შემაჯამებელ დავალებასთან, განმავითარებელ შეფასებასთან, კომპლექსურ დავალებასთან თუ გარე შეფასებასთან.
⇒ რა პრობლემების გადაჭრაში გვეხმარება სადიაგნოსტიკო შეფასების ინსტრუმენტი?
პრობლემას, რომლის გადაჭრაშიც სადიაგნოსტიკო შეფასების ინსტრუმენტი გვეხმარება, მოსწავლის შეფასების, მისი სასწავლო წინსვლის აღწერა ჰქვია. ეს მართლაც ურთულესი პრობლემაა, გამომდინარე იქიდან, რომ ძნელია ვიპოვოთ ტერმინები, სამეცნიერო კატეგორიები, როდესაც აღწერილობას სხვებისთვის გასაგებად ვაკეთებთ. ერთი მხრივ, ამ დროს, პრობლემები გვექმნება კომუნიკაციაში თავად მოსწავლესთან, მშობელთან, კოლეგა მასწავლებელთან, სკოლის ადმინისტრაციასთან თუ სამინისტროს წარმომადგენელთან; მეორე მხრივ კი, პრობლემაა ის, თუკი სათანადოდ ვერ აღვწერთ მოსწავლის მიღწევებს, მაშინ ძნელია, გამოვკვეთოთ მისი წინსვლა, რა მიმართულებით უნდა წავიყვანოთ და, ზოგადად, როგორ დავეხმაროთ ბავშვს სწავლა-სწავლების პროცესში.
⇒ რა სირთულეებს ვაწყდებით მოსწავლის მიღწევების აღწერისას?
მოსწავლეების მიღწევებზე საუბრისას, მათი აღწერის მცდელობისას, პრობლემებს ქმნის ორი გარემოება: ერთი, რომ მკაფიო არ არის, რა ტერმინებისა და სამეცნიერო კატეგორიების გამოყენებით უნდა აღიწეროს მოსწავლის წინსვლა ან დღეს არსებული ვითარება; მეორე მხრივ, არ არის მკაფიო პასუხი, რას ნიშნავს ამა თუ იმ საგნის ცოდნა, ანუ რა შემთხვევაში შეგვიძლია ვთქვათ, მაგალითად, რომ ერთმა მოსწავლემ იცის ისტორია და მეორემ არ იცის. ამ შეკითხვაზე პასუხის გაცემაში, რა თქმა უნდა, მშვენივრად გვეხმარება ეროვნული სასწავლო გეგმა, რომელიც, ერთი მხრივ, განგვისაზღვრავს იმ სალაპარაკო ენას, რომლითაც უნდა ვისაუბროთ მოსწავლის მიღწევებზე, მეორე მხრივ კი, განგვისაზღვრავს ნიშნულებს, თუ რა შემთხვევაში ჩაითვლება მოსწავლის სწავლა-სწავლება წარმატებულად.
მოცემული ცხრილი წარმოაჩენს ისტორიის იმ ცოდნის სტრუქტურას, რომელიც ისტორიის ცოდნასთანაა დაკავშირებული. ამ ცხრილში, გთხოვთ, ყურადღება მიაქციოთ ორ გარემოებას: აქ არ არის დასახელებული ძალიან კონკრეტული ფაქტები. მესამე სვეტში, თქვენ ხედავთ, რომ წერია ძალიან კონკრეტული ფაქტები, რომლებიც ისტორიის წყაროებთანაა დაკავშირებული, კერძოდ, აქ ისეთ კატეგორიებს ხედავთ, როგორიც არის: ქართლის ცხოვრება, არქეოლოგიური ძეგლი/არტეფაქტი, ეპიგრაფიკული ძეგლი, არქივები… ყოველი ეს ფაქტი წარმოადგენს წყაროების ტიპს ან კონკრეტულ წყაროს, რომლის შესახებაც, რა თქმა უნდა, მოსწავლე ისტორიის სწავლა-სწავლების პროცესში შეიტყობს.
რა თქმა უნდა, ფაქტების დამახსოვრება, ცალკე აღებული, მნიშვნელოვანი არ არის, მნიშვნელოვანია, მოსწავლემ გააცნობიეროს, რომ ეს კატეგორიები ერთიანდება კონკრეტული წყაროების ტიპებში, რომლებიც აღწერილია მეორე სვეტში. მნიშვნელოვანია გააცნობიეროს ისიც, რომ ყველა წარმოადგენს წყაროს ისტორიკოსებისთვის, ანუ მასალას, რომლითაც ისინი ისტორიულ მოვლენებსა და პროცესებს შეისწავლიან. შესაბამისად, ვიღებთ ვითარებას, როცა ისტორიის მცოდნედ შეიძლება ჩაითვალოს ის მოსწავლე, რომელსაც უყალიბდება ისეთი კულტურა, კომპეტენცია, რომ ნებისმიერ მოვლენაზე საუბრისას დასვას კითხვები: საიდან გვაქვს ინფორმაცია შესწავლილ საკითხზე? რა ტიპის ისტორიული წყაროდან? რამდენად სანდოა ეს ინფორმაცია? როგორ შეიძლება ამ ინფორმაციის შეჯერება სხვა წყაროებიდან მომდინარე ინფორმაციებთან? აი, ეს არის სწორედ ის კომპეტენცია, რომელსაც საგნობრივ კომპეტენციას ვუწოდებთ. ის არც იმდენად ზოგადია, რომ პრობლემის გადაჭრასთან და ანალიზთან გავაიგივოთ, და არც კონკრეტული ფაქტების დამახსოვრებაზე გადის.
ზუსტად ასეთივე სტილში აღიწერება სხვა სამიზნე ცნებებიც, რომელიც ხედავთ, ექვსია, ისტორიის შემთხვევაში. თუკი მოსწავლე, ურთიერთდაკავშირებულად, ამ ექვსი სამიზნე ცნებით და მის უკან მდგომი კომპეტენციებით ოპერირებს, სწორედ ასეთ მოსწავლესთან ჩვენი მუშაობა შეიძლება ჩავთვალოთ წარმატებულად.
⇒ რა მახასიათებლები უნდა ჰქონდეს სადიაგნოსტიკო შეფასების ინსტრუმენტს?
ამ კითხვაზე პასუხის გასაცემად, უპირველესად, დავათვალიეროთ სადიაგნოსტიკო შეფასების ინსტრუმენტი. თქვენ ხედავთ დავალებას, რომელიც მიდის მოსწავლესთან.
ხედავთ, რომ მოსწავლეს დასაწერი აქვს თემა, როგორც ერთიანი პროდუქტი და იქვე, დაკონკრეტებულია, თუ რა ტერმინები/სიტყვები უნდა გამოიყენოს მან ამ პროდუქტის შექმნისას. აქვე დავაზუსტოთ, რომ ეს სიტყვები შემთხვევით არ არის წარმოდგენილი, ეს ის ქვესაკითხებია, რომლებიც კონკრეტულ სამიზნე ცნებებსა და ქვეცნებებს უკავშირდება.
ახლა ვიმსჯელოთ, რა არის ამ დავალების თავისებურება და რატომ დაგვეხმარება ეს იმის გარკვევაში, რამდენად არის მოსწავლე გასული საკვანძო კომპეტენციებზე, რომელიც, მაგალითად, ისტორიის სწავლასთანაა დაკავშირებული. პირველი და ძალიან მნიშვნელოვანია ის, რომ კონცენტრაცია ხდება ერთ კონკრეტულ საკითხზე, ანუ საკითხი – დიაოხი და კოლხა – ის კონკრეტული საკითხია, რომელსაც მთელი ნაშრომი ეხება. როდესაც მოსწავლე დიაგნოსტირების პროცესისთვის ემზადება, მან იცის, რომ კონცენტრაცია იმ ერთ კონკრეტულ საკითხზე ექნება. ის არ იღებს, ჩამონათვალის სახით, 10-15 ან 4-5 საკითხს. რატომ კეთდება ასე? კეთდება იმიტომ, რომ ფაქტობრივი ცოდნის არქონა არ გახდეს ხელის შემშლელი ფაქტორი. მნიშვნელოვანია, რომ მოსწავლეს ან გაშლილი წიგნით მუშაობის საშუალება ჰქონდეს, ან წინასწარ იცოდეს, რომ ამ საკითხთან დაკავშირებით მოუწევს მუშაობა. ასეთ შემთხვევაში, სადიაგნოსტიკო შეფასების ინსტრუმენტი შეამოწმებს იმას, თუ რამდენად ღრმად შეუძლია მას მოცემული საკითხის გააზრება.
მეორე და ასევე მნიშვნელოვანი თავისებურება ამ დავალებისა გახლავთ ის, რომ ყველა სამიზნე ცნებასთანაა დაკავშირებული, ანუ მისი საშუალებით მოწმდება არა ექვსიდან ერთ-ერთი ან ორი სამიზნე ცნება, არამედ ექვსივე, რომელიც გამოცხადებულია ისტორიის სტანდარტით. სიტყვები/ტერმინები, რომლებიც დაკონკრეტებული იყო დავალებასთან მიმართებით, რა თქმა უნდა, ის ქვესაკითხებია, რომელთა ფლობაც რეალურადაა დაკავშირებული ცნებებისა და ქვეცნებების გააზრებასთან. სამიზნე ცნების გააზრება, შეიძლება, საკითხის ღრმად გააზრების სინონიმად ჩავთვალოთ.
მაშასადამე, გვაქვს მოცემულობა, რომ მოსწავლეს ვაძლევთ ერთ კონკრეტულ საკითხს და შესაბამისად, იმ საკითხის ღრმად გააზრების უნარს ვამოწმებთ, დავალების საშუალებით. იმისთვის, რომ მასწავლებლებს კარგად გამოუვიდეთ სადიაგნოსტიკო შეფასების ინსტრუმენტით მუშაობა, მნიშვნელოვანია, გავითვალისწინოთ ორი გარემოება:
პირველი – პროდუქტი, რომელსაც მოსწავლე ქმნის, ერთიანი პროდუქტია. მოსწავლემ უნდა შექმნას ერთიანი ქსოვილი, დავალების სახით, რომელშიც ყველა ცოდნას გამოიყენებს;
მეორე – მასალის შემოწმების დროს, ანუ იმის გასაანალიზებლად, თუ როგორ გადის სამიზნე ცნებებზე, კონცენტრირება უნდა მოვახდინოთ რამდენიმე ქვეცნებაზე, რომელიც იმისთვისაა მოცემული, რომ გაანალიზდეს: რამდენად აღწევს მოსწავლე შედეგს; რამდენად ახერხებს საკითხის ღრმად გააზრებას. მაშასადამე, თავი მასწავლებლის ამპლუაში რომ წარმოვიდგინო, გამოდის, რომ ჩემ წინაშე დგას შემდეგი ამოცანა – უნდა წავიკითხო მოსწავლის მიერ დაწერილი თემა და ყურადღება მივაქციო, რამდენად იყენებს, შეცდომით ან სწორად, კონტექსტურად ან კონტექსტის გათვალისწინების გარეშე, იმ ტერმინებს, რომლებიც მოცემული იყო დავალების სახით. აი, სწორედ ამის ანალიზი იძლევა შეფასების საშუალებას, თუ რამდენად სწორად არის მოსწავლე მისული სასურველ შედეგამდე.
ამის ანალიზისთვის გამოგვადგება ეროვნული სასწავლო გეგმის შედეგების ტაქსონომია, რომელიც ცნების ფლობის დონის სიღრმეს განსაზღვრავს, სხვადასხვა ქვესაკითხზე დაყრდნობით. მაგალითად, თუ გვაქვს სამიზნე ქვესაკითხად „ძველი აღმოსავლეთი“, კონკრეტული სამიზნე ცნება, მის სტრუქტურულ დონედ შეიძლება ჩავთვალოთ ვითარება, როდესაც მოსწავლე საერთოდ ვერ იგებს ამ კუთხით შეკითხვას და გვერდს უვლის. ზოგადად, ძალიან ბუნდოვანია მისი საუბარი იმასთან დაკავშირებით, როდის მოხდა მოქმედება; პრესტრუქტურული დონე იქნება, როდესაც ამ სიტყვას იყენებს, მაგრამ მხოლოდ რაღაც ერთ კონკრეტულ ასოციაციას უკავშირებს და ვერ უკავშირებს სხვა ფაქტებს; უნისტრუქტურულ დონეზე ამ ასოციაციის გამოყენებას სხვადასხვა კონტექსტებში შეიძლება შევხვდეთ, მაგრამ შეცდომით და გაუაზრებლად; მიმართებითი დონე კი მაშინ გვექნება, თუკი მოსწავლე ნაშრომში იყენებს ტერმინებს „ძველი აღმოსავლეთი“ და „ძველი მსოფლიო ისტორია“, სწორად ესმის ამ სიტყვების მნიშვნელობა და სწორად არჩევს კონტექსტს; ქვესაკითხზე დაყრდნობით, აკეთებს განზოგადებებს, რომლებიც მკვიდრი წარმოდგენების სახითაა ჩამოყალიბებული.
თვითონ სადიაგნოსტიკო შეფასების ამ ინსტრუმენტის გამოყენება გულისხმობს, მასწავლებლის მხრიდან, კომენტარის დაწერას მოსწავლის ნაშრომთან მიმართებით. ხაზგასმით უნდა ითქვას, რომ ამ კომენტარში არ არის საჭირო, სასურველი და არც ნებადართული, ფიგურირებდეს ტერმინები – უნისტრუქტურული, პრესტრუქტურული, მიმართებითი. ეს დამხმარე ტერმინებია, რომელიც მასწავლებელს იმაში დაეხმარება, თუ როგორ აღწეროს ნაშრომი, რა კატეგორიას მიაკუთვნოს ის.
⇒ რა მიმართება აქვს სადიაგნოსტიკო შეფასების ინსტრუმენტს შემაჯამებელ დავალებასთან?
სადიაგნოსტიკო შეფასების ინსტრუმენტს შემაჯამებელი დავალებისთვის ვერ გამოვიყენებთ იმიტომ, რომ შემაჯამებელი დავალება, როგორც წესი, ფასდება ნიშნით, სადიაგნოსტიკო შეფასების მიმართებით კი, ნიშნის დაწერა არ შეიძლება.
⇒ რა მიმართება აქვს სადიაგნოსტიკო შეფასების ინსტრუმენტს განმავითარებელ შეფასებასთან?
სადიაგნოსტიკო შეფასების ინსტრუმენტი, უდავოდ, გამოგვადგება განმავითარებელ შეფასებაზე მუშაობისას. უბრალოდ, უნდა აღინიშნოს, რომ განმავითარებელი შეფასებისთვის სრულყოფილ ინსტრუმენტად მაინც ვერ ჩაითვლება იმიტომ, რომ განმავითარებელი შეფასება გულისხმობს არა მარტო მოსწავლის მიღწევების აღწერას, არამედ მისთვის სათანადო კომენტარის გაკეთებასაც, ანუ რჩევების მიცემასაც მომავალი პროგრესისთვის. ასევე, იმის ანალიზსაც, რამ გამოიწვია, მოსწავლის შემთხვევაში, ამ ხარვეზების წარმოქმნა.
⇒ რა მიმართება აქვს სადიაგნოსტიკო შეფასების ინსტრუმენტს კომპლექსურ დავალებასთან?
კომპლექსური დავალება, თავისი ფუნქციით, სადიაგნოსტიკო შეფასების ინსტრუმენტისგან საკმაოდ განსხვავდება. მთავარი განმასხვავებელი არის ის, რომ კომპლექსური დავალება გაიგივებულია შუალედურ სასწავლო მიზანთან, ანუ იმ ნაბიჯებთან, რომელიც მოსწავლემ სასწავლო წლის დასაწყისიდან დასასრულამდე უნდა გადადგას და რომელიც რეგულარულად ტარდება. სადიაგნოსტიკო შეფასების ინსტრუმენტი კი, გარკვეული პერიოდულობით, შეიძლება მოსწავლის მიღწევების აღსაწერად იქნეს გამოყენებული. სადიაგნოსტიკო შეფასების ჩატარების გრაფიკსა და ინტენსივობას სკოლა თავად განსაზღვრავს.
აღსანიშნავია ისიც, რომ კომპლექსურ დავალებაში მნიშვნელოვანია, მოსწავლემ ზეპირსიტყვიერად აღწეროს და ახსნას თავისი ნაშრომი. სადიაგნოსტიკო შეფასების ინსტრუმენტი კი წერილობითი დოკუმენტია, რომელიც მასწავლებელთან რჩება. მნიშვნელოვანია ისიც, რომ კომპლექსური დავალება, უმეტეს საგნებში, როგორც წესი, სრულდება ერთ, ორ ან რამდენიმე სამიზნე ცნებაზე. სადიაგნოსტიკო შეფასების ინსტრუმენტი კი, მიზნად ისახავს, ყველა სამიზნე ცნების მიმართულებით, ცოდნის შეფასებასა და იმის დიაგნოსტირებას, თუ სად არის მოსწავლე საფეხურების შედეგებთან მიმართებით.
⇒ რა მიმართება აქვს სადიაგნოსტიკო შეფასების ინსტრუმენტს გარე შეფასებასთან?
მნიშვნელოვანია, რომ სადიაგნოსტიკო შეფასების ინსტრუმენტი არ აგვერიოს გარე შეფასებასთან, ანუ ტესტებთან, რომელიც გარე შეფასების ფორმატით ტარდება. რა თქმა უნდა, არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ სადიაგნოსტიკო შეფასება მასწავლებლისთვის სამუშაო ინსტრუმენტს წარმოადგენს, ანუ მასწავლებელი და სკოლა თავად ახდენს ამ პროცესების ადმინისტრირებას და თავისუფალია რეჟიმი, სადაც მოსწავლე მაქსიმალურად კომფორტულად იგრძნობს თავს, ისეთი გარემო შეექმნება, სადაც მაქსიმალურად კარგად წარმოაჩენს თავის ცოდნას.
♦ ♦ ♦
შეგახსენებთ, რომ პროექტზე „შეფასება განვითარებისათვის“ მუშაობა შეფასებისა და გამოცდების ეროვნულმა ცენტრმა 2019 წელს დაიწყო. მისი მიზანია, ელექტრონული პლატფორმის დახმარებით, მეოთხე და მეექვსეკლასელების მიღწევების შეფასება, სასწავლო წლის ბოლოს, ქართულ ენასა და ლიტერატურაში (წიგნიერება) და მათემატიკაში (რაოდენობრივი წიგნიერება). შედეგები დაეხმარება მოსწავლეებსა და მშობლებს, თვალი მიადევნონ სასწავლო პროცესის მანძილზე მიღწეულ პროგრესს და მიიღონ ინფორმაცია მოსწავლეთა სუსტი და ძლიერი მხარეების შესახებ. ეს პროექტი სკოლას შესაძლებლობას მისცემს, დააკვირდეს სწავლა-სწავლების ტენდენციებს როგორც ცალკეული კლასის, ასევე, ზოგადად, სკოლის დონეზე. გასათვალისწინებელია, რომ მიღებული ქულები მოსწავლის წლიურ შეფასებაზე არ აისახება.
2021 წელს, პროექტის პილოტირებაში, 7000-ზე მეტი მოსწავლე მონაწილეობდა. პროექტის ელექტრონული სისტემის გამოცდის მიზნით, მაისში, შეფასებისა და გამოცდების ეროვნული ცენტრის ორგანიზებით, კიდევ ერთი ფართომასშტაბიანი პილოტირება იგეგმება.
