მჟღერი და ყრუ ბგერები ⇒ ბგერათა დაკარგვა, მოდიფიცირება და ჩამატება

ხმოვნებსა და თანხმოვნების ნაწილს ახლავს ტონი, თანხმოვანთა მეორე ნაწილს – არა. ტონით წარმოთქმული ბგერები მჟღერებია, უტონოები კი ყრუდ მოისმის და მათ ყრუ ბგერებს ეძახიან.

მჟღერი (ტონიანი) თანხმოვნებია: ბ, გ, დ, ვ, ზ, ლ, მ, ნ, ჟ, რ, ღ, ძ, ჯ.

ყრუ (უტონო) თანხმოვნებია: თ, კ,  პ,  ს,  ტ,  ფ,  ქ,  ყ,  შ,  ჩ,  ც,  წ,  ჭ,  ხ,  ჰ. 

ჩქამი მჟღერ ბგერებსაც ახლავს, მაგრამ ისე, რომ ზოგში ტონი სჭარბობს, ზოგში კი _ ჩქამი. ტონი სჭარბობს ხმოვნებში (ა, ე, ი, ო, უ), რამდენამდე აგრეთვე ნარნარა (რ, ლ) და ცხვირისმიერ თანხმოვნებშიც (მ, ნ). ჩქამი ახლავს ზოგ სხვა თანხმოვნსაც (ბ, დ, გ და სხვა).

სამეულები, წყვილეულები, ცალეულები

ხუთ მჟღერ თანხმოვანს წარმოების ადგილის მიხედვით ორ-ორი ყრუ შეეფერება: ერთი მკვეთრი და ერთ ფშვინვიერი. ამგვარად, მიღებულია ხუთი მწკრივი ქართულისთვის დამახასიათებელი სამეულებისა: ბ, ფ, პ; დ, თ,, ტ; ძ ც, წ; ჯ, ჩ, ჭ; გ, ქ, კ. სამსაგიეროდ, სამ მჟღერს თითო ყრუ შეეფერება; ესენია წყვილეული სპირანტები:

მჟღერი  ზ,  ჟ, ღ. 

ყრუ  ს,  შ,  ხ.

ზოგიერთ მჟღერს სრულებით არ მოეპოვება თავისი მწკრივის ყრუ და განმარტოებით დგას; ასეთია ცალეულები: ვ, მ, ნ, რ, ლ. ასევე, ზოგიერთ ყრუ თანხმოვანსაც აკლია სათანადო მჟღერი ესენია ჰ, ყ.

 ზემოთ ნათქვამი სქემის სახით ასე გამოისახება:

განსაკუთრებულად საყურადღებოა თანხმოვანთა შეჯგუფების დროს ბგერის  დაკარგვა.   ხშირია ს-ს დაკარგვა, თუმცა, იკარგება/ემატება ან მოდიფიცირდება სხვა ბგერებიც.

ს-ს თ-ს წინ ვამბობთ და ვწერთ ბოლოხმოვნიან სიტყვებთან (დედასთან, მიწას-თან, ხეს-თან, წყაროს-თან) მაგრამ იკარგება ბოლოთანხმოვნიან სიტყვებთან ვაშლთან, ტელეფონთან, სახლ-თან, კაც-თან, სკამ-თან, საზღვარ-თან (და არა: ვაშლს-თან, ტელეფონს-თან,  სახლს-თან, კაცს-თან, სკამს-თან, საზღვარს-თან) და სხვა. ანალოგიური შემთხვევა გვაქვს ზმნა-შემასმენლებთან: აქვს, უყვარს, ახსოვს, ესმის და მსგავს ფორმებში თ-ს დართვისას ს შეიძლება დაიკარგოს ხოლმე: აქვ(ს)თ, უყვარ(ს)თ, ახსოვ(ს)თ, ესმი(ს)თ და სხვა.

ზ, შ, ძ ბგერებთანაც იკარგება ს თანხმოვანი. ამ ბგერებთან ერთად ს-ს წარმოთქმა რთულია და ამიტომ ზე და ში თანდებულთა წინ მიცემითი ბრუნვის ნიშანი ს აღარსად შეგვრჩა: წყალს, ქვას, მიწას, ხეს, წყაროს, მაგრამ სახლ(ს)-ზე, ქვა(ს)-ში, მიწა(ს)-ში, ხე(ს)-ში, წყარო(ს)-ში. ამავე მიზეზით ს დაიკარგა ძეზე და შვილზე დამთავებულ გვარებში. მაგალითად: სააკაძე და გურამიშვილი წარმომდგარია ასეთი ფორმებისაგან: სააკას-ზე, გურამის-შვილი. იკარგება რ თანხმოვანთა თავმოყრის გამო შემდეგ შემთხვევაში: მთელი (მრთელი).  ბუნებრივია, იკარგება/მოდიფიცირდება სხვა თანხმოვნებიცა და ხმოვნებიც: ნავი-სანა(ვ)ოსნო, თავი-მეთა(ვ)ური, მგელი-მგ(ე)ლური, ნიორი-ნივრის(ამ შემთხვევაში ო ხმოვანი მოდიფიცირდა და ვ თანხმოვნად იქცა).  ვ თანხმოვანი მოულოდნელად ჩნდება ზოგჯერ სიტყვებში: რძე-მერძევე, ტყე-მეტყევე.     ხშირად საუბრისას ბგერები ენაცვლება ერთმანეთს (უმეტესად ერთი წარმოშობის ლოკაციის  ბგერები): ვაჟკაცი-ვაშკაცი, მსგავსი-მზგავსი, ღვთი-ხვთის, კბილი-კპილი, ვაპობ-ვაპოფ (ჩამონათვალში ყველა წყვილის ბოლო ცალი შეცდომად ითვლება).

გიორგი აბულაძე ქ. ქუთაისი 21 საჯარო სკოლა 11 გ კლასის მოსწავლე