ანალიტიკური ტექსტი ბევრგვარია. დღეს ვისაუბრებთ არგუმენტირებულ ესეზე, რომლის მიმართ დიდია ინტერესი.
არგუმენტირებული ესე არის ანალიტიკური ტექსტი, რომელიც შედგება სამი ძირითადი ნაწილისაგან (შესავალი, ძირითადი ნაწილი და დასკვნა). მისი მიზანია, დასვას საკითხი (პრობლემა), განიხილოს და გააანალიზოს (დაასაბუთოს არგუმენტებით, წარმოადგინოს ინტერპრეტაცია, პარალელები, მოსალოდნელი შედეგები…), შეაჯამოს სათქმელი და გამოთქვას სათანადო დასკვნა/დასკვნები. სტრუქტურულად გამართულ არგუმენტირებულ ესეში, ერთი მხრივ, ზემოთ განხილული კომპონენტები დამოუკიდებელი ერთეულებია, რომელთა შორისაც აუცილებელია, არსებობდეს ლოგიკური და მიზეზ-შედეგობრივი კავშირები.
ზოგადად, ესეს განვიხილავთ და ვაფასებთ სამი მიმართულებით. ესაა:
- ესეს სტრუქტურა (შესავალი, ძირითადი ნაწილი და დასკვნა);
- ესეს შინაარსი (ეს შინაარსი ერთიანდება ერთი სათაურის — „მსახურების“ ქვეშ და უნდა იყოს ლოგიკური, მიზეზ-შედეგობრივად სისტემატიზებული);
- ესეს „ენა“. ამ შემთხვევაში ვგულისხმობთ ენობრივ-გამომსახველობით საშუალებებს, რომელიც საჭიროა ესეს შესაქმნელად. ესეს შექმნისას არ ვიყენებთ სენტიმენტებს, არ ხდება საკითხის რომანტიზება და ტროპის სახეები (ეპითეტი, შედარება და ა.შ.), ან საერთოდ არ გამოიყენება, ან უმნიშვნელო რაოდენობით ჩავურთავთ ტექსტში. ესეს დაწერის დროს უმჯობესია მკაცრი, აკადემიური სტილის დაცვა.
იმისათვის, რომ უფრო დეტალიზებულად შევეხოთ საკითხს, მცირე რაკურსს შემოგთავაზებთ: ძველ საბერძნეთში გასანთლულ დაფაზე წერდნენ წვერიანი ჩხირით, რომელსაც სტილი ერქვა. მოსწავლეთა მიერ სტილით ნაწერი, ბუნებრივია, მეტ-ნაკლებად განსხვავდებოდა ერთმანეთისგან. ასე წარმოიშვა პირვანდელი მნიშვნელობა სტილისტიკისა: ეს იყო ადამიანთა განსხვავებული „ხელწერა“. მოგვიანებით, უკვე სტილი ფართო გაგებით გამოიყენებოდა და დღესაც სტილისტიკის ყველაზე მარტივი ფორმულირება ასეთია — სათქმელისა და თქმულის ურთიერთობა.
სტილისტიკის გარდა, როცა ესეს შევეხებით, უნდა გავიხსენოთ რიტორიკაც. მჭერმეტყველების მამად წოდებული კვინტილიანე რიტორიკას „კარგად თქმის ხელოვნებას“ უწოდებდა. რიტორიკა აერთიანებდა სამეცნიერო და მხატვრულ შემეცნებას, რომელსაც ეთიკაც დაემატა. რიტორიკის საფუძველზე ჩამოყალიბდა შემდეგ ფილოსოფიური სტილისტიკა, რომელიც ეყრდნობოდა ტროპებსა და პრაქტიკულ სტილისტიკას, ანუ სათქმელისა და თქმულის ურთიერთმიმართებას (რა იყო სათქმელი და რა ითქვა).
ფუნქციური სტილისტიკის შესწავლის ობიექტია ენობრივ-გამომსახველობითი საშუალებები, გამონათქვამის შინაარსი, კომუნიკაციის მიზნები, ტიპები, სიტუაციები სხვადასხვა სფეროში, მათ შორის, ხელოვნებაშიც. სტილი სამეტყველო სიტუაციაზეა დამოკიდებული და მას განსაზღვრავს მეტყველების მიზანი და აუდიტორია (რისთვის ვსაუბრობ? ვის ვესაუბრები?). გამოიყოფა სასაუბრო და მწიგნობრული სტილი.
სასაუბრო სტილი გამოიყენება არაოფიციალურ გარემოსა და სიტუაციაში, ნაცნობებისა და საახლობლო წრეში საუბრისას. შესაძლოა, ის იყოს ზეპირი (ზეპირმეტყველება) და წერილობითი (წერითი მეტყველება). ბუნებრივია, ასეთი სტილი ესეს შესაქმნელად არ გამოგვადგება.
მწიგნობრული სტილი, თავის მხრივ, მოიცავს სამეცნიერო, მხატვრულ, პუბლიცისტურ და ოფიციალურ-საქმიან სახეებს.
სტილისტიკისთვის ძალიან დიდი მნიშვნელობა აქვს ლექსიკური (ენობრივ-გამომსახველობითი) საშუალებების სწორად და მარჯვედ გამოყენებას. საუკეთესო გადაწყვეტილება უნდა იყოს ლექსიკური მარაგიდან იმ სიტყვების გამოყენება, რომელიც სათქმელს ზუსტად გადმოგვაცემინებს (აქვე დავძენ, რომ სტილისტიკური შეცდომებისა და ხარვეზების გამო ესე თავის ღირებულებას ნაწილობრივ მაინც კარგავს. ამ საკითხზე სხვა დროს ვისაუბროთ).
ახლა ისევ დავუბრუნდეთ ესეს, კერძოდ ესეს სტრუქტურას.
შესავალში უნდა დავსვათ საკითხი (პრობლემის მნიშვნელობა, აქტუალობა, რატომ გადაწყვიტა ავტორმა ამ საკითხის განხილვა და ა.შ.). ზოგჯერ შესავალში დასმულია შეკითხვაც, რომლითაც კონცენტრირდება წერის მიზანი.
ძირითად ნაწილში უნდა მოვახერხოთ საკითხის ანალიზი, წარმოვადგინოთ არგუმენტები გაშლილად (მაქსიმალურად ფართო სპექტრით).
დასკვნით ნაწილში უნდა გამოჩნდეს ავტორის პოზიცია და შეფასებითი დამოკიდებულება, შეჯამდეს სათქმელი.
ესეს შეფასების (ან თვითშეფასების) რუბრიკა
გავეცნოთ ერთ-ერთი ესედან ამონარიდს (წყაროს დასახელების გარეშე) და განვიხილოთ:
სათაური: ჭარბი წონა – თანამედროვეობის სენი – ასეთი სათაური მიგვანიშნებს, რომ ესე შეეხება მნიშვნელოვან პრობლემას.
შესავალი ამავე ესედან: „მსოფლიოს ჯანდაცვის ორგანიზაციამ საგანგაშო ინფორმაცია გაავრცელა. დედამიწაზე ერთი მილიარდი ადამიანი ზედმეტ წონას უჩივის, ხოლო ოთხასი მილიონი სიმსუქნისგან იტანჯება. შეიძლება ძველმოდურად მოგეჩვენოთ, მაგრამ წონის დაკლების ერთადერთ საშუალებად ექიმები მაინც კვების შემცირებასა და ფიზიკურ დატვირთვას ასახელებენ.“ შესავალში ნათლად და რომანტიზების გარეშეა წარმოდგენილი საკითხი, ეს კი ესესთვის ღირებულია. დასახელებულია საიმედო წყაროც, როგორც ინფორმაციის მომწოდებელი.
განვიხილოთ შემდეგი (ძირითადი) ნაწილის რამდენიმე სეგმენტი: „თუმცა, აღსანიშნავია, რომ საშუალო ასაკის ქალბატონებმა დღეში ერთი საათი ფიზიკურად მხოლოდ იმიტომ უნდა ივარჯიშონ, რომ საკუთარი წონა შეინარჩუნონ და არ გასუქდნენ.“ ბევრად უმჯობესი იქნებოდა, გამოკვეთილი სიტყვის ნაცვლად, ავტორს გამოეყენებინა „მოიმატონ წონაში“, კონტექსტში „მსუქანი“ არაასერტულია.
„არადა, ცხოვრება ხანდახან მართლაც უსამართლოა… ქალების ორგანიზმში ბევრად უფრო მეტი ცხიმი გროვდება, მიუხედავად იმისა, რომ ისინი, მამაკაცებთან შედარებით, ბევრად უფრო ნაკლებად კალორიულ საკვებს იღებენ.“ გამოკვეთილი ნაწილის კატეგორიულობა, ინტერპრეტირების საფუძველს გვაძლევს: თითქოს ყველა ქალბატონი ნაკლებკალორიულად იკვებება, რაც ვერ იქნება მართალი, რადგან სქესი ვერ იქნება გადამწყვეტი კალორიების მიღების საკითხში.
„თუ საშუალო ასაკის მქონე ქალბატონი მსუქანია, მას ფიზიკური ვარჯიში წონის დაკლებაში ვერ დაეხმარება,“ – აღნიშნავს დოქტორ აიმინ ლი, რომელიც ქალთა ცენტრის ექიმი გახლავთ.“ — ამ შემთხვევაში არ არის დასახელებული, კონკრეტულად რომელ ცენტრზეა საუბარი, ამიტომ საიმედოობაც ნაკლებია.
ამავე ნაშრომში სწორადაა ჩამოყალიბებული დასკვნითი ნაწილი: „თუმცა, ვისაც ძალზე დიდი წონა აწუხებს, შეუძლია კალორიების მიღება შეკვეცოს და ყოველგვარი ფიზიკური ვარჯიშის გარეშე სასურველ წონამდე ისედაც დაიკლებს.“
როგორ დავწეროთ ესე?! გვახსოვდეს: ესე საკუთარი აზრის გამოხატვის წერილობითი ფორმაა და დავიმახსოვროთ შემდეგი:
- შეარჩიე თემა შენი ესესთვის ან მოწოდებული თემა გაიაზრე კარგად.
- აირჩიე თემის მთავარი აზრი ან თეზისი მიზნობრივად – რაზე ვწერთ! ნუ ეცდებით, რომ დიდი მასშტაბები მოიცვათ. არ გასცდე იდეას, თეზისს, თორემ სათაურსა და ესეს შორის უკვე „კონფლიქტი“ იწყება! ნუ შეეცდებით, „მეზობელი“ თემებისა და იდეების გენერირებით „მოიწონოთ“ თავი. ამით ასცდებით ძირითად სათქმელს…
- გაწერე ესე სამ ძირითად ნაწილად:
⇒ შესავალი
⇒ მთავარი ნაწილი
⇒ დასკვნა/შეჯამება
- შესავალი საინტერესო წინადადებით დაიწყე. გახსოვდეთ, რომ პირველ, სასტარტო წინადადებას „სასიცოცხლო“ მნიშვნელობა აქვს ესესთვის. თუ პირველი წინადადება არ იქნება დინამიკური, ესეც ნაკლებად ეფექტიანი გამოგივათ…
- პირველი წინადადების (ან პირველი აბზაცის მნიშვნელოვანი ნაწილის) შემდეგ ჩამოაყალიბე ესეს მთავარი აზრი. ამ წინადადებამ უნდა განსაზღვროს მთლიანი ტექსტის დედააზრი. ეს წინადადება აუცილებლად პირდაპირ კავშირში უნდა იყოს ესეს სათაურთან!
- ესეს სტრუქტურირებისას გამოიყენეთ აბზაცები და ყოველი აბზაცი უნდა იყოს რაღაც გამორჩეულის დასაწყისი. როგორც ესეს დასაწყისში, აბზაცების დასაწყისშიც, პირველმა წინადადებამ უნდა განსაზღვროს აბზაცის დინამიკა და ღირებულება (შინაარსობრივი, სტილისტური და სხვა).
- აბზაცები დაასრულე მთავარი აზრის მოკლე შეჯამებით. თუ ეს არ ხერხდება, მაშინ შესავალს მაინც უნდა დაურთოთ მკაცრი ფორმულირება (რომელიც კონსენსუსს არ გამორიცხავს!), მაგალითად, ასე: ავტომობილების სიჩქარეთა კოლოფი ადრე იყო მექანიკური გადაცემის, ტექნიკის განვითარების მერე გახდა ავტომატური, თუმცა ბევრი მძღოლისთვის კომფორტულია ორივენაირი სიჩქარის კოლოფის სინთეზი.
- ესეს „შუა“ ნაწილი (ძირთადად, ორი ან სამი, იშვიათად მეტი) სათაურში ნაგულისხმევი საკითხის და შესავალში დაფიქსირებული იდეის განვრცობას ემსახურება. გახსოვდეს, რომ ესეს „მთავარი“ ნაწილის საწყის პარაგრაფში აღნიშნული თემის მიმოხილვით ესეს სტრუქტურა იკვრება.
- ესეს შუა პარაგრაფებში მოიყვანე მაგალითები და დამატებითი ინფორმაცია თემაზე. მაგალითად: ავტომატური გადაცემის სიჩქარის კოლოფიანი ავტომობილები კომფორტის მოყვარულ ადამიანებზე იყო გათვლილი…
- ესეს შუა პარაგრაფებმა (ნაწილმა) უნდა განავითაროს ცენტრალური იდეა და ბოლოს შეაჯამოს იგი. თითოეულმა მსგავსმა პარაგრაფმა, მინიმუმ, ორი მაგალითი ან ფაქტი უნდა განიხილოს მთავარი იდეის დასაცავად.
- ბოლო, დასკვნითი პარაგრაფი აჯამებს მთელ ესეს და შესავალის პერიფრაზირებას ახდენს.
- დასკვნა დაიწყე წინადადებით, რომელიც გაიმეორებს წინა პარაგრაფების პრინციპულ იდეას. მაგალითად: სამი სახის სიჩქარეთა კოლოფი თავიდან ბოლომდე აკმაყოფილებს მძღოლების ყველა კატეგორიას…
- კარგი იქნება, თუ ბოლოსწინა წინადადებით გავიმეორებთ მთავარ თეზისს, სხვაგვარი ფორმულირებით. მაგალითად, მანქანათმშენებლობის ინდუსტრიამ გაითვალისწინა მძღოლების (ავტომომხმარებლების) სურვილები…
- ბოლო წინადადება მთავარი თეზისის სამომავლო პერსპექტივებს შეეხება. მაგალითად: შესაძლოა, ოდესმე ავტომობილები იმდენად „მგრძნობიარე“ გახდეს, რომ იმპულსურად გადაეცეს მძღოლის სურვილი სიჩქარეთა კოლოფს, გახდეს მექანიკური ან ავტომატური რეჟიმის…
რჩევები:
♦ აზრის ჩამოსაყალიბებლად გამოიყენეთ მრავალფეროვანი ლექსიკა. ეცადეთ, არ გაიმეოროთ ხშირად ერთი და იგივე სიტყვა, ნაკლებად გახადოთ ტექსტი პათეტიკური, მენტორული ტონის, მხატვრული ხერხებით ნუ დახუნძლავთ… ასევე, არ მოიხადოთ ბოდიში, იმის გამო, რასაც ამბობთ, რადგან ესე საკუთარი აზრის გამოხატვის წერილობითი ფორმაა და თქვენ ამის უფლება გაქვთ.
♦ თუ ავტორიტეტების მოსაზრებებს გამოიყენებთ, არ „დამალოთ“ და მიუთითეთ, ამით პლაგიატს აიცილებთ თავიდან.
♦ ესეს წერის დროს გახსოვდეთ, რომ თქვენ ხართ უფლებების მქონე ადამიანი, გამოხატოთ თქვენი მოსაზრება თამამად.
♦ დაინტერესებული პირები ხშირად სვამენ კითხვებს, რომლებზე პასუხებსაც აქვე გაწვდით:
- შესაძლოა თუ არა, რომ საკუთარი არგუმენტი ან კიდევ თავისი თვალით ნანახი ფაქტი წარმოადგინოს ესეს ავტორმა ნაშრომში? – ბუნებრივია, თუ არგუმენტი და ფაქტი არსებობს, მას ავტორი ასახელებს. ესეში მისი წარმოდგენა სრულიად ლეგიტიმურია.
- რამდენი აბზაცისგან უნდა შედგებოდეს ესე? – ესე, სტრუქტურულად, სამი ნაწილისგან შედგება. უმჯობესია, შესავალი და დასკვნითი ნაწილი თითო აბზაცით შემოიფარგლოს, ხოლო ძირითად ნაწილში ერთზე მეტი აბზაციც შესაძლებელია (რამდენი არგუმენტიც განიხილება ნაშრომში, იმდენი აბზაცი მაინც).
- არგუმენტის ციტირებას თუ ვერ ვახერხებთ ან არ ვიცით ზუსტად მოსაზრების ავტორი, როგორ მოვიქცეთ? – თუ არგუმენტის ავტორი არ არის ცნობილი პირი ან არ გვახსოვს მისი სახელი და გვარი, ვერ ვახერხებთ ნათქვამის ციტირებას, სჯობს ირიბი ნათქვამის ფორმატით გამოვიყენოთ სხვისი მოსაზრება და დავიწყოთ არგუმენტის წარმოდგენა ასეთი ფორმულირებით „ამბობენ…“
- დასაშვებია თუ არა ტროპის სახეები ესეში? – ესეში ტროპის სახეების წარმოდგენა შეიძლება, მაგრამ ესემ არ უნდა მიიღოს მხატვრული ჟანრის მახასიათებლები.
როლანდ ხოჯანაშვილი
