მოდით, ვიფიქროთ, ვინ ხვდებოდა კაცობრიობის ისტორიის მანძილზე შედგენილ შავ სიებში?
როგორც ყველაფერი, ეს ამბავიც ადამიანთა მოდგმის გაჩენის დღიდან დაიწყო და მას შემდეგ დასასრულს პირი არ უჩანს. კაცობრიობა ახარისხებს ყველაფერს, თუ როგორ, ამაზე საუბარი შორს წაგვიყვანს. რაც ისტორიის სარკეებმა საუკუნეთა მანძილზე აირეკლეს, საბოლოოდ, ლიტერატურაში შეგროვდა და შეიქმნა ვრცელი ლიტერატურული დოსიე, რომელიც შავი სიების კავალრებზე მოგვითხრობს. რთულია, ერთ პუბლიკაციაში ყველა მათგანს შეეხო, მაგრამ ირაკლი ჯავახაძის პროზის მთავარი პერსონაჟების დიალოგები და მონოლოგები თემის ანალიზისთვის, ვფიქრობ, საინტერესო მასალაა.
ვისაც გასული საუკუნის 90-იან წლებში უცხოვრია, ყველას კარგად ესმის, რას გრძნობენ მისი მოთხრობების პერსონაჟები: გარდამავალი ეპოქის დიდი ქაოსი, გაურკვევლობა, გარიყვისა და უარყოფის შიში, თავის გატანის, ხვალინდელი დღისა და, საერთოდ, მომავლის შიში. სიბნელე, რომელშიც ქვეყანა ცხოვრობს და უიმედობის მძაფრი შეგრძნება. აი, ასეთია დრო, რომელმაც მე-20 საუკუნის 90-იანი წლების ქართული ლიტერატურა შვა. ამ მოთხრობების პერსონაჟები მოგვაგონებენ: ალბერ კამიუს, ფრანც კაფკას, ჟან-პოლ სარტრისა და მრავალი სხვა მნიშვნელოვანი ავტორის მნიშვნელოვანი ტექსტის პერსონაჟებს.
მოქმედების ადგილი
ქუჩა მე-20 საუკუნის 90-იანი წლების მწერლობის საკვანძო სივრცეა. ურთიერთობის ადგილი: დროის, იდენტობის, მარტოობისა თუ ხალხში გარევის, წინააღმდეგობების სიმბოლოც კი.
ლიტერატურაში (ცხოვრებაშიც) ამ მეტაფორას წინააღმდეგობრივი ხასიათი და ორი შრე აქვს – გზა და ქუჩა. გზა ხშირად აღიქმება, როგორც ცხოვრების ეპიკური სიმბოლო, ხოლო ქუჩა ურბანული სივრცეა, სივრცე, რომელიც ადამიანის ყოველდღიურობის მთავარი კომპონენტია, სადაც ყოველდღიურობის სოციალური, ფსიქოლოგიური და კულტურული დინამიკა მოჩანს.
როგორია ქუჩა მსოფლიო ლიტერატურაში?
√ თომას სტერნზ ელიოტთან ქუჩა ქაოსური, მშრალი, დაკარგული იდენტობის სივრცეა, რომელიც ადამიანთა კავშირებს კი არ კრავს, არამედ წყვეტს;
√ ჯეიმს ჯოისთან ქუჩები ქალაქის რუკას ქმნიან, მაგრამ პერსონაჟთა სულიერი შვების ადგილად ვერ მოვიაზრებთ. წასასვლელი თითქოს აქვთ, მაგრამ არსად მიდიან;
√ გურამ რჩეულიშვილის პროზაში ქუჩა მეხსიერების, ნოსტალგიისა და შიშის სიმბოლოა, განსაკუთრებით მაშინ, თუ მას ტაძრის გუმბათიდან დაჰყურებ;
√ ფიოდორ დოსტოევსკის ქუჩა სიღატაკესა და სიმდიდრეს შორის საზღვარია, პერსონაჟთა შორის ჭიდილის ადგილი;
√ ჩარლზ დიკენსის ქუჩა – ბოროტების ადგილი, სახელმწიფოსგან მიტოვებული ადამიანების მეტაფორა;
√ ალბერ კამიუს ქუჩა მექანიკური მოძრაობების ადგილია;
√ ფრანც კაფკას ქუჩა კი ბიუროკრატიული აბსურდის ადგილი;
√ ოთარ ჭილაძესთან გამქრალი იდენტობის, გაუცხოებისა და ისტორიის ქარტეხილების სიმბოლოა;
არსებობს ქუჩა, როგორც სცენა, თეატრალიზებული სივრცე. ის რეალისტურ ლიტერატურაში ნამდვილია, პოსტმოდერნისტულში – ფრაგმენტული, სიმბოლური, მრთელის შემადგენელი. ქუჩა ლიტერატურაში არის შინაგანი მდგომარეობის მეტაფორაც, სოციალური სივრცე და იდენტობის სცენა, სადაც ადამიანი (პერსონაჟი) გზას ირჩევს.
როგორია ირაკლი ჯავახაძის პროზაში ქუჩა?
„ჩვენც ქუჩაში გავიზარდეთ და ქუჩა გვიყვარდა“ – ამბობს ერთ-ერთი პერსონაჟი, მაგრამ ახლა ეს ქუჩა არაა ამ პერსონაჟისთვის ასპარეზი, საკუთარი თავის ძიებისა და თვითდამკვიდრების სივრცე, ესაა პრობლემების თავზესაყრელად გაჩენისა და მათი მოუგვარებლად დარჩენის, უპერსპექტივობის არეალი, რომელსაც თავი რომ უნდა დააღწიოს, პერსონაჟმა იცის, მაგრამ არ იცის – როგორ.
აქ ქუჩა არ არის თავისუფლად მოძრაობის ადგილი. არც შეხვედრისა და დიალოგების სივრცე, არამედ დაპირისპირების სივრცეა. ჯიბეში დანა რომ უნდა გედოს, ის ადგილია, თუმცა ამ დანას შენ არასოდეს მოიქნევ. სიმბოლური თავალსაზრისით, ქუჩა აქ თვალთვალის ადგილია და არა – სიარულის.
ქუჩა კრიმინალური მოქმედებისთვისაა: ვიღაც დაჭრეს, ვიღაცას ვიდეოკამერა წაართვეს, სადღაც მძღოლს, დაუმორჩილებლობის გამო, შეიძლება, ესროლონ. ეს ქუჩა არჩევანს არ გიტოვებს.
ქალი – მოწმე და გამზიარებელი
ირაკლი ჯავახაძის პროზაში საინტერესო ურთიერთობები არა მხოლოდ მამაკაც პერსონაჟებს აქვთ, არამედ მათ გვერდით საინტერესო ქალებიც არიან. მათ არ აქვთ: ინიციატივა, გვირგვინი, ძალაუფლება, არც გასაქანი – მოქმედების სივრცე და არეალი, მაგრამ მათი თანაგრძნობაა უსაზღვრო. ერთადერთი ნდობის საყრდენი ამ მამაკაცებისთვის ამ ქალებთან შემორჩენილი, უანგარო, გულწრფელი ურთიერთობაა. მათი რჩევა-დარიგებები (მართალია, ისინი მამაკაცებს დიდად არ სჭირდებათ) ყოველთვის ნიშანდობლივი, საგულისხმო და გასათვალისწინებელია.
მსოფლიო ლიტერატურაც იცნობს ამგვარ ქალებს:
◊ ფიოდორ დოსტოევსკის, სონია — მეძავი, მაგრამ სიყვარულისა და თანაგრძნობის ნამდვილი პარადიგმა ლიტერატურაში;
◊ ისააკ ზინგერის პერსონაჟი ვანდა — ებრაელ მონაზე შეყვარებული ქალი, რომელიც სიყვარულისთვის მზადაა მოკვდეს;
◊ თომას მანის ქალების ძალა არა სიტყვებში, არამედ მზერაშია, როცა მთავარი გმირი სულიერად არ უნდა გატყდეს;
◊ ვირჯინია ვულფის ქალების პასიური დაკვირვება და გამოსავლების ძიების არნახული უნარი.
ქალები ლიტერატურაში (ზოგადად და კონკრეტულად ი. ჯავახაძის პროზაში), ერთი შეხედვით, არც გმირები არიან, არც მსხვერპლები, არამედ ისინი ადამიანურობის სახე-სიმბოლოებად გამოიყურებიან.
ირაკლი ჯავახაძის მოთხრობებში აღწერილი ამბები საბჭოთა ქვეყნის დასასრულისა და უცნობი თავისუფლების დასაწყისის გზაგასაყარზე გვაბრუნებს. ძველი ეპოქის დოსიე იხურება, მაგრამ პრობლემა ისაა, რომ ახალი ეპოქის დოსიეც არ იძლევა იმედის საფუძველს: ნდობის კრიზისის, მორალის ახლებური რღვევის, დუმილისა და ლაპარაკის, გაურკვევლობის შიშის, გადარჩენისა თუ დაღუპვის ალბათობის ფონზე, ამ მოთხრობის კითხვისას, დამოუკიდებელ ქვეყანაში დაბადებული ადამიანის თვალწინ იშლება სამყარო, რომელსაც ის მხოლოდ ოჯახის წევრების მონათხრობის წყალობით თუ იცნობს.
ქეთევან გარაყანიძე – ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი
